پیشه حناسایی (مازاری) یزد، تلفیقی از رنگ، هنر و سنت

روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: یزد قدیم به سبب وجود بیماری های ناشی از شرایط خاص آب و هوایی و دور بودن از شهرهای تامین کننده نیازهای پزشکی و صنعتی و نیز عدم دسترسی بر منابع آب کافی و سالم و بالطبع کمبود های ناشی از مواد ضروری غذایی، در زمینه بهره گیری از گیاهان طبیعی در دسترس، چه به عنوان وسیله درمانی و چه بهره گیری صنعتی از دیرباز جایگاه ممتازی داشته است.

مازاری در فرهنگ ها در مفهوم کلی عطاری آمده است؛ اما در یزد صرفا به پیشه ای گفته می شده که کار ساختن و پرداختن حنا و نیز تهیه رنگ (وسمه)، روناس و مواد دیگری را برعهده داشته است که پس از چندین بار سایش و ترکیب محصول تولید می شده است. از آن جا که در یزد تولید عمده مازاری ها حنا بوده است، مازاری ها به تدریج نام حناسایی را به خود گرفته اند.

توصیف:

حنا یکی از مهم‌ترین گیاهان زینتی و دارویی ایرانیان از گذشته‌های دور تاکنون بوده و علاوه بر جایگاه خاصی که در آداب و رسوم مردم کشورمان به ویژه در برگزاری آیین ‎‎ ها و مراسم ‎‎ جشن داشته است، از دیرباز کاربردهای دارویی نیز داشته است.

وجود خشکی بیش از حد هوا در شهر یزد باعث شده که هر چند این گیاه در استان‌های دیگری تولید می‌شود ولی برای سابیدن به یزد آورده شود، چرا که حنای سابیده شده در مقابل دو پدیده رطوبت و نور به شدت حساس است.

حنا اثرات ضد میکروبی / ضد ویروسی / ضد پیری و آنتی اکسیدانی دارد و برای درمان بسیاری از زخم‌های باز و از بین تب و رفع سر درد کاربرد موثر دارد. حنا از دیرباز به دلیل خواص بی نظیر آن در درمان بسیاری از بیماری ها مورد استفاده قرار می گرفته است. این گیاه دارویی پس از برداشت در کارگاه های حناسای یزد به پودر تبدیل و به بازار عرضه می شود. تولید حنا یزد با رونق گرفتن بازار خرید و فروش این محصول به دلیل کاربرد زیاد آن درحال افزایش است.

خواص حنا: گیاه حنا خواص فراوانی دارد که از آن جمله می توان به  برطرف نمودن التهاب، تقویت ریشه مو و برطرف کردن آسیب دیدگی آن،    تقویت رشد ناخن و استحکام بخشیدن به آن، برطرف نمودن ترک کف دست و پا، رفع عوامل بیماری زای پوستی، درمان درد پا در افراد مسن اشاره کرد. همچنین  حنا یک نوع رنگ طبیعی است که می توان برای مو استفاده کرد و علاوه بر خواص درمانی، کاربرد تزئیناتی و کشیدن طرح و نگار بر روی دست و پا دارد.

حناسایی یزد :

 تولید حنا یزد در کارگاه های حناسایی در انواع مختلفی از حنا ها از جمله سفید، بی رنگ و طبیعی به صورت عمده است. در بازار حنای طبیعی بیشترین خرید و فروش را بخاطر کاربرد زیاد آن دارد چرا که حنای بی رنگ فقط برای تولید ماسک صورت و تا حدودی برای درمان ریزش مو استفاده می شود و حنای سفید برای کشیدن نقش نگار کاربرد دارد.

وجه تسمیه:

مازاری (حنا سابی) از پیشه‌های قدیمی در استان یزد است  که این صنعت به ارتباط تاجران یزدی با تاجران هند، پاکستان و کشورهای حوزه خلیج فارس باز میگردد که پس از آن علاوه بر ساییدن حنا، ادویه‌هایی نظیر فلفل، دارچین، زنجبیل و غیره را نیز می‌ساییدند.

در حال حاضر این صنعت در کشور تنها در استان یزد انجام می شود چراکه به شرایط آب و هوایی خاصی نیاز دارد و باید به دور از تابش مستقیم آفتاب و در شرایط کاملا گرم و خشک ساییده شود. در خیابان آیت الله کاشانی یزد راسته‌ای از مغازه‌های مازاری با قدمتی حدود ۲۰۰ سال وجود دارد که مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی نیز قرار گرفته است.

«ماز» در لغت به معنای چرخ نورد است و چرخ مازاری کار نورد را با حرکت روی برگ حنا یا ادویه انجام داده و آنها را می‌ساید. این حرکت در گذشته توسط مردان قوی و پس از آن توسط شتر یا چهارپایان صورت می‌گرفت. استان کرمان تامین ‎‎ کننده حنای استان یزد است اما با توجه به این که استان یزد آب و هوایی گرم و خشکی دارد، این صنعت تنها در استان یزد رونق گرفته است.

بوته های حنا در کشتزارهای شهر کرمان کشت شده و برای آسیاب کردن به یزد آورده می شود و توسط چرخ های بزرگ مازاری تبدیل به پودر حنا می شوندو  پس از بسته بندی و زدن مهر مخصوص هرخانواده برای فروش روانه بازار میشوند.

کسبه‌ و اهالی کوچه مازاری ها برای تجهیز کارگاه خود و همین‌طور جلوگیری از هدر رفتن زمان و انرژی، دستگاه بافت گونی و کیسه برای بسته‌بندی حنا و دیگر محصولات خود در گوشه‌ای از حجره درست کردند. بنابراین اگر وارد یکی از این حجره‌ها در کوچه مازاری ها یزد شوید، می‌توانید تجهیزات تکمیلی فرآیند آسیاب و بسته‌بندی حنا و ادویه‌جات را نیز ببینید.

استادکاران قدیمی برای دوختن کیسه‌های حنا از دستگاه‌های دوخت استفاده نمی‌کردند و کیسه‌های کرباس را با دست می‌دوختند.

روی سقف کارگاه‌های مازاری ها دریچه کوچکی هست که اگر آن را بپوشانید، کل کارگاه غرق در تاریکی می‌شود. در میانه کارگاه، سکوی نیم‌متری قرار گرفته و روی آن سنگ آسیابی مثل سلطانی که به تختش تکیه زده باشد، جا خوش کرده. این سنگ‌ بزرگ و گرد که ممکن است با دست تراشیده شده باشد، اصلی‌ترین ابزار برای ساییدن حنا و ادویه در یک کارگاه مازاری است. در گذشته‌های دور برای گرداندن سنگ آسیاب از چهارپایان استفاده می‌کردند و حالا می‌توانید در گوشه‌ای از کارگاه یک موتور کوچک را ببینید که کار چهارپایان بی‌زبان را گردن گرفته است.

تاریخچه:

قدمت خود حناسایی باتوجه به قدمت مازاری های موجود در شهر یزد مربوط به دوره مربوط به پیش ازصفوی است، ولی دردوره پهلوی حناسایی ها به عنوان حرفه های مزاحم شهری به حساب آمده و مکان خاصی به عنوان کوچه مازاریها و خارج از شهر برایشان درنظر گرفته شدکوچه مازاریها نیز درفهرست آثار غیرمنقول به ثبت رسیده است

آسیب شناسی و اقدامات پاسدارانه در خصوص پیشه حناسایی:

هندی‌ها توانسته اند با تنوع در تولید و تغییر تاثیرات رنگ پذیری حنا البته به صورت شیمیایی و نیز شکیل‌تر کردن و تنوع در رنگ، بازار جهان از جمله بازار یزد را در اختیار بگیرند.

به رغم شیمیایی بودن همچنان فروش حنای هندی در عطاری‌ها بیشتر از حنای یزدی است.

نحوه غیر اصولی برداشت گیاه حنا، عدم حمایت از کشاورزان تولید کننده، دلالان، نبود آموزش در مراحل تولید از مهمترین مشکلات بی کیفیتی حنای داخلی هستند که می شود بانظارت بر روند تولید حنا در مراکز تولیدی و نیز ایجاد زمینه تنوع در تولید، افزایش کیفیت حنای تولیدی، تغییر در شیوه بسته بندی و از مهمتر کسب استانداردهای بین المللی در خصوص حنا این محصول را در بازارهای جهانی بیش از پیش رونق داد و باجلب سرمایه گذار و آموزش کشاورزان درزمینه کاشت و برداشت بوته حنا می شود حنای خالص تر و درجه یک به بازار روانه کرد.

شیوه سنتی تولید حنا در مازاری‌ها و ویژگی‌های خاص ساختمان‌های این مراکز باعث شده است امروز کوچه مازاری‌ها به عنوان گذر فرهنگ و هنر به عنوان مرکز گردشگری مهمی در یزد مطرح باشد.

حناسایی یزد در مرداد ماه سال ۱۴۰۲ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

گزارش از نجمه میثاق، کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد

انتهای پیام/