چاقوسازی مهریز، هنر صنعتی در سراشیبی یادها
چاقوسازی از صنایع‌دستی معروف استان یزد در شهر باستانی و تاریخی مهریز است که از روزگاران کهن در ایران خطه رواج داشته است و تولیدات آن به سراسر شهرهای ایران فرستاده می‌شده است.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: هنر اصیل چاقوسازی به عنوان برترین صنعت دستی در شهرستان مهریز از دیرباز تاکنون مطرح بوده و به گفته چاقوسازان، قدمت این هنر در شهر مهریز به قبل از اسلام می‌رسد.
صنعت چاقوسازی در مهریز به حدی رونق و رواج داشته که طی سال‌های گذشته در سطح استان یزد و حتی در سطح کشور مطرح بوده و «چاقوسازان» از ارزش و احترام خاصی برخوردار بوده‌اند، همچنین با عنایت به کیفیت بسیار خوب چاقوهای تولیدی حتی صادرات نیز داشته است، ولی متأسفانه اکنون به خاطر وجود چاقوها و کاردهای کاذب خارجی که شاید با قیمتی ارزان‌تر به فروش می‌رسد و درعین‌حال به کیفیت چاقوهای دستی مهریزی نمی‌رسد، این صنعت از یاد رفته است.
چاقوسازان مهریزی به تولید انواع چاقوهای جیبی، قصابی و کارد آشپزخانه مشغول بوده‌اند.
هرچند درگذشته تعداد زیادی از ساکنان این شهر به ساخت‌وساز چاقو اشتغال داشته‌اند اما با گذشت زمان و صنعتی شدن و شایع شدن چاقوهای ساخت کارخانه‌ها این هنر صنعت روزبه‌روز کمرنگ‌تر شده تا آنجا که امروز در شهر تاریخی مهریز که روزی به ساخت چاقوهای مهریزی شهرت داشت، بیش از چند پیرمرد سالخورده که آخرین امانت‌داران این هنر کهن هستند کسی به این شغل نمی‌پردازد.
هنر چاقوسازی به ابزار، وسایل و مواد اولیه خاصی نیاز دارد که در ادامه به معرفی آن‌ها و مراحل ساخت آن خواهیم پرداخت.
مواد اولیه موردنیاز برای ساخت چاقو در مهریز:
این مواد شامل ورقه فولادی، نفت، چوب، زغال، روغن ماشین، ورقه آهنی، میله آهنی است و ابزار و وسایل موردنیاز برای ساخت چاقو دم برقی، تیز بر، چکش، سنگدان، عینک مخصوص، دستگاه سنگ سنباده، انبردست، مته، کمانه و سوهان است.
مته دستی
مته: یک وسیله‌ای به طول حدود ۳۰ سانتیمتر و به صورت استوانه‌ای با قطر حدود ۴ سانتیمتر است. از جنس چوب است. سر آن یک میله فلزی تیز است که برای سوراخ کردن همراه با آن استفاده می‌شود.
کمانه: یک وسیله‌ای است که از اتصال دو طرف یک چوب معمولی و یک تسمه چرمی ایجاد می‌شود که تسمه آن را یک دور به دور مته پیچیده و آن را به حرکت درمی‌آورند.
روش کار:
قبل از شروع کار، چاقوساز کوره را روشن می‌کند. برای این کار ورقه‌ای چوب در حوض کوره قرار داده و با نفت و کبریت آتش ایجاد می‌کند. وقتی آتش کاملاً روشن شد برای ایجاد حرارت بیشتر زغال از دستگاه دم استفاده می‌کند که با ایجاد جریان هوا به گرمای کوره می‌افزاید. این کار باعث می‌شود آتش تا زمانی که دم روشن است روشن مانده و کوره داغ باشد.
کوره سنتی چاقوسازی
چاقوساز پس از روشن کردن کوره شروع به ساخت تیغ چاقو می‌کند. تیغ از جنس فولاد است. او تکه‌ای فولاد به قطر ۲ میلی‌متر و به‌اندازه مناسب چاقو را بریده و در کوره قرار می‌دهد.
برش قسمت‌های چاقو از آهن خام
او در حین انجام این کارها در محلی به نام توچال می‌ایستد که از سطح زمین حدود ۳۰ سانتیمتر پایین‌تر است و یک سکو روبروی آن قرار دارد که حدود نیم متر بالاتر از سطح زمین است.
فولاد که به رنگ قرمز در آمد آن را با انبردست بر روی سنگدان که روی سکو قرارگرفته می‌گذارد. او در این مرحله می‌بایست فولاد را تکه کند و به شکل یک مستطیل کوچک (به‌اندازه‌ای که می‌خواهد تیغ چاقو باشد) درآورد. جهت این کار تیز بر را بر روی فولاد داغ گذارده و با چکش بر روی آن می‌کوبد و بدین وسیله شکل و اندازه موردنظر را درمی‌آورد. از آنجائیکه هر بار بیرون آوردن فولاد از کوره، موجب سردشدن و
محکم شدن آن می‌شود می‌بایست به‌طور مداوم فولاد را در کوره قرار داده و بعد از داغ شدن عمل تکه کردن را ادامه دهد.
برش تیغه قسمت‌های مختلف چاقو
بعد از اینکه فولاد مستطیلی آماده شد چاقوساز شروع به خم کردن گوشه مستطیل که همان چاقو است، می‌کند. او به‌دفعات مکرر فولاد را داغ کرده و یک‌بار به صورت عمودی و یک‌بار به صورت افقی بر روی آن می‌کوبد تا به صورت هلالی درآید. (اگر فقط به صورت عمودی بکوبد فولاد خم‌شده و می‌پیچد.)
بعد از این کار نوبت به حک کردن اسم چاقوساز بر روی تیغ می‌شود. او برای این کار یک مهر فولادی دارد که بعد از اینکه فولاد مستطیلی را داغ کرد، مهر را بر روی قسمت پایین تیغ گذارده و با چکش بر روی آن می‌کوبد.
مهر سازنده چاقو
چاقوهایی که حالت «تاشو» دارند می‌بایست یک قسمت دیگر از تیغ آن‌ها بریده شود تا به راحتی بتوان چاقو را خم و راست کرد. قسمت مورد نظر پایین رسم و در انتهای تیغ قرار دارد.
قسمت‌های مختلف چاقو
یک قسمت بسیار ظریف و بسیار مهم در تیغ قرار دارد که در انتهای آن و در سمت تیز آن قرار دارد. این قسمت یک برجستگی کوچک است که بالاتر از سطح تیز چاقو قرار گرفته است. وقتی چاقو را تا می‌کنیم این برجستگی مانع از برخورد قسمت تیز چاقو به فنر داخل دسته می‌شود و از خمیده شدن آن جلوگیری می‌کند.
تیغه چاقو
تیغ در قسمت کند خود یک تو رفتگی هلالی دارد که به آن «ناخونک» می‌گویند. ناخونک جایی برای انگشت است موقع باز کردن چاقو تاشده یا بسته است. ناخونک نیز یک مهر فولادی به شکل هلال دارد که بعد از داغ کردن فولاد با استفاده از چکش بر روی تیغ حک می‌شود.
ناخونک
در این مرحله، زمان پرداخت کردن، تیز کردن، براق و زیبا کردن تیغ است. ابتدا تیغ را با استفاده از یک سوهان دستی ترکیب می‌دهند یعنی قسمت‌های مختلف و گوشه‌های تیغ را سابیده تا به شکل زیبا درآید.
سپس آن را آب می‌دهند تا فولاد قابل‌انعطاف باشد و قابلیت ارتجاعی داشته باشد.
بعد از آب‌دهی، آب‌گیری می‌کنند تا روغن زیاد موجب انعطاف‌پذیر زیاد چاقو نشود در کل به این دو مرحله آب‌دهی بدین گونه است که تیغ را در کوره داغ می‌کنند تا قرمز رنگ شود سپس آن را به مدت ۳۰ ثانیه در روغن ماشین می‌اندازند و سپس بیرون آورده و مقداری سوهان روی آن می‌کشند تا جرم از روی آن پاک شود و تغییر رنگ آن در کوره مشخص باشد.
آب دهی چاقو
بعد تیغ را دوباره در کوره می‌گذارند. وقتی رنگ آن بنفش پررنگ شد آن را برمی‌دارند. زیرا وقتی به این رنگ درآمد یعنی میزان انعطاف‌پذیری آن به حد تعادل رسیده است. (انعطاف‌پذیری برای این است که فولاد را به راحتی بتوان سوراخ کرد، باز و بسته کردن چاقو روان و آسان باشد و…)
تیغ در این مرحله آماده تیز کردن است. در گذشته برای این کار از سنگ سنباده دستی که توسط خود چاقوساز ساخته می‌شد، انجام می‌گرفت اما اکنون از سنگ سنباده برقی استفاده می‌شود. به وسیله آن، قسمت اصلی تیغ را که مورداستفاده قرار می‌گیرد تراش داده تا نازک و تیز شود. عمل تراشیدن را نباید زیاد انجام دهند چون موجب خم شدن و پیچیدن آن می‌شود. (یکی دیگر از دلایل آب‌گیری قبل از تراشیدن نیز همین است که اگر عمل تراشیدن از حد لازم بیشتر شد از خم شدن آن جلوگیری می‌کند.)
بعد از سنگ زبر از سنگ نرم دینام استفاده می‌شود. صنعتگر با استفاده از آن چاقو را جلا داده و تیغ را براق می‌کند.
پایان کار درست کردن دسته چاقو است. چاقوها بر اساس دسته خود، به سه دسته تقسیم می‌شوند:
۱- دسته فلزی تاشو ۲- دسته فلزی ثابت ۳- دسته چوبی ثابت.
۱- دسته فلزی تاشو
این نوع دسته از سه قسمت تشکیل شده است. دو ورق آهنی به طول تیغ بود قطر ۲ میلی‌متر و یک تکه فولادی به طول تیغ و به قطر ۴ میلی‌متر که نام آن فنر است. هر سه قطعه در انتهای خود به صورت خمیده هستند تا دست انسان موقع استفاده از چاقو در قسمت خمیده جا بیفتد و کار با چاقو راحت‌تر باشد. (آهن با چکش و تیز بر تکه می‌شود و نیازی به کوره ندارد.)
این سه قطعه و تیغ با سه میخ به یکدیگر متصل می‌شوند. ابتدا قسمت فلزی را با استفاده از مته و کمان سوراخ می‌کنند. بدین صورت را تسمه کمانه را یک دور به دور قسمت بالای مته پیچیده و سپس انتهای چوبی کمانه را به جلو و عقب می‌برند. با این کار مته در قسمتی که قرارگرفته حرکت می‌کند و در آن قسمت سوراخی به قطر انتهای مته (حدود ۲ میلی‌متر) ایجاد می‌کند.
(مته را مدام در روغن می‌زنند تا حرکت آن راحت و روان باشد.) در قسمت وسط و انتهای آن نیز همین کار را انجام می‌دهند. در فلز دیگر نیز همین سوراخ‌ها را ایجاد می‌نمایند. در قسمت وسط فنر نیز یک سوراخ ایجاد می‌کند. بعد ابتدای آهن اول را گذارده و سپس فنر و تیغ را گذارده، سپس آهن دوم را گذارده، به‌گونه‌ای که سوراخ ابتدای دو آهن و انتهای تیغ در یک راستا، سوراخ وسط دو قطعه آهن و فنر در یک راستا و سوراخ انتهای دو قطعه آهن در یک راستا قرار بگیرند. (قسمت هلالی فنر در پشت این سوراخ و میخ رد شده قرار می‌گیرد.)
سپس یک میله آهنی به قطر سوراخ (حدود ۳ میلی‌متر) و به ارتفاع دسته چاقو به اضافه ۲میلی‌متر بیشتر، از آن‌ها رد نموده و از هر طرف ۱میلی‌متر بالاتر از سطح دسته باشد. سپس با چکش بر روی آن کوبیده تا پرچ شود. قبل از رد نمودن میله آهنی از سوراخ‌ها با استفاده از یک مته درشت‌تر دو طرف سوراخ را تا ارتفاع یک میلی‌متر گشاد تر می‌کنیم که به آن «خزینه» می‌گویند.
این کار برای این است که وقتی میخ را پرچ می‌کنند میخ داخل آن رفته و بر روی سطح دسته برجستگی نباشد.
هنرمندان این حرفه در مهریز، آن را نزد پدر یا استادان باتجربه آموخته‌اند ولی امروزه به علت درآمد کم و کمبود و گرانی واداولیه، جوانان تمایلی به فعالیت در این حرفه ندارند و شاید ادامه‌ی این روند در آینده‌ای نه‌چندان دور، این صنعت را به فراموشی و نابودی سوق می‌دهد اما امید است با توجه بیشتر مسئولان و همت جوانان رونقی دوباره در این هنر صنعت را شاهد باشیم.
فن و هنر چاقوسازی مهریز به شماره ۱۰۴۵ در تاریخ ۴ بهمن ۱۳۹۱ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
گزارش از نجمه میثاق، کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد
انتهای پیام/
