مسجد جامع فهرج یزد، قدیمی‌ترین مسجد ایران
تنها مسجد به‌جای مانده از دوران صدر اسلام است. قدمت مسجد جامع فهرج چیزی نزدیک به ۱۴۰۰ سال است و معماری آن تاکنون تغییری نکرده است.
روابط‌عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد – مسجد جامع فهرج تنها مسجد به جای مانده از قرن اول هجری در ایران است آن‌گونه که از منابع تاریخی برمی‌آید، این مسجد پس از فتح یزد به دست سپاهیان اسلام بنا شده، اما کتیبه‌ای که این مدعا را تائید کرده باشد، در دسترس نیست. نقشه این مسجد و قرار گرفتن محراب آن در محور عرضی و تزئینات بکار رفته در آن، حاکی از آن است این بنا در صدر اسلام بنا شده است.
معماری مسجد جامع فهرج
ساختمان مسجد جامع فهرج تماماً از خشت و گل است و این خشت‌ها مشابه خشت‌های به‌کاررفته در معماری عصر ساسانی است.
این بنا به لحاظ ساختمانی جزو نوادر معماری گلین محسوب می‌شود. پوسته نازکی از گچ، قسمت‌هایی از معماری داخلی مسجد را پوشانیده است؛ هرچند که به لحاظ حمله موریانه و آسیب‌های وارده از سوی انسان، آسیب فراوان دیده است. در جریان مرمت، با دقت فراوان کوشیده شد تا از اصالت آن صیانت شود و سندیت معماری داخلی مسجد مخدوش نشود.
در بخش‌های محدودی از بنا آجر به‌کاررفته است. آجرهای هره که فضای مسقف را به ارتفاع یک پله از صحن متمایز می‌کنند از آن جمله است. شرفی‌ها نیز آجری‌اند. هرچند که وجه غالب آن‌ها در جریان مرمت به بنا اضافه شده‌اند اما وجود برخی آجرهای قدیمی در مواضع یادشده، کاربرد آجر را به‌صورت محدود در بنا علامت می دهند. کف فرش‌اندازها، رواق‌ها و صفه ها به‌احتمال‌زیاد «لویی» یا «لویینه» بوده است.
این بنا کاملاً به سبک و سیاق معماری عصر ساسانی بنا شده و نقشه اصلی آن بسیار ساده است که د رواقع تقلیدی از طرح و شکل مسجدالنبی است. خشت‌هایی به‌اندازه ۵×۳۲×۳۲ آن‌گونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده، تزئینات گچ‌بری شکنجی و قوس‌های ناری و تاق‌های ناوی و آهنگ به‌کاررفته در مسجد جامع فهرج این موضوع را تائید می‌کند.
این مسجد شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ‌تر از دهانه چپ و راست است. چفدها، خاگی و تاق‌ها، آهنگ هستند. از ویژگی‌های جالب این مسجد، طرح درهایی با نقوش ساسانی است که بر دیوارهای مسجد بر جای مانده است. احتمالاً معمار می‌خواسته در دورانی که ساخت درهای پرتجمل مرسوم نبوده، اثری از درهای زیبای کهن بر جای بگذارد.
مناره مسجد فهرج یزد
مناره‌ای استوانه‌ای شکل در بخش شمال غربی بنا احداث شده است که چندین اتاق در مجاورت آن به چشم می‌خورد. معمار بنای تاریخی مسجد جامع فهرج یزد، با استفاده از آجرهای خشتی آن را ساخته و تعدادی پله به‌صورت مارپیچ، برای مناره تعبیه کرده است. پس از طی کردن پلکان مارپیچ، بلافاصله می‌توان وارد رواق مسجد شد. البته در مورد قدمت ساخت این مناره نظریات متعددی به ثبت رسیده است که می‌توان به اظهارات مرحوم پیرنیا که آن را الحاقی و متعلق به قرن چهارم یا پنجم هجری دانسته و همچنین مهرداد شکوهی که وی نیز قدمت مناره را به قرن چهارم هجری نسبت می‌دهد، اشاره کرد. برخی از معماران معتقدند که اتاق‌های احداث‌شده در کنار مناره، روی اتاق‌هایی که پیش‌تر وجود داشته‌اند، ساخته شده است. هرچند هنوز نوع کاربری آن‌ها مشخص نیست.
به‌طورکلی معماری این مسجد، به‌جز پلان آن، کاملاً ساسانی بوده و همه تزئینات به شیوه پیش از اسلام است.
میانسرای مسجد از جنوب به سه دهانه شبستان، از شرق و غرب هر یک به دو دهانه ایوان و از سمت شمال به چهار صفه محدود می‌شود. پوشش صفه‌ها ساده و به شکل نیم گنبد است. از دیگر زیبایی‌های مسجد نقوش گچ‌بری شده روی دیوار شرقی است.
مسجد جامع فهرج ۳۰ آذر ۱۳۴۹ با شماره ۹۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران، به ثبت رسیده است.
گردشگران نوروزی و علاقه‌مندان به معماری کهن ایران می‌توانند برای بازدید از این بنای کهن به روستای تاریخی فهرج واقع در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مرکز شهر یزد عزیمت کنند.
گزارش از نجمه میثاق، کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی یزد
انتهای پیام/
