یخچال‌ها، هنرِمعماری کویر
در استان یزد آثار و بناهای بسیاری وجود دارد که نظر پژوهشگران به آنان معطوف می‌شود. نظیر (مساجد، مدارس، آب‌انبارها، و حسینیه‌ها) ولی بناهای یخچال‌های قدیمی، غریب‌ترین عناصری معماری هستند که با ایجاد یخچال‌های برقی تقریباً به بوته فراموشی سپرده شده‌اند.
فاطمه دانش یزدی، کارشناس ارزیابی عملکرد موزه‌های استان یزد در یادداشتی نوشت: در وجود یخچال‌ها که روزگاری در قلب تابستان‌های داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه می‌کشاند، رمز و رازی وجود دارد که حکایت از معجزه فروتنانه خشت خام و دست‌های پرتوان معمار فرزانه‌ای می‌کند تا عشق خدمت به خلق را در شاهکار معماری کویر به عرصه ظهور برساند.
در حال حاضر تعداد معدودی از این یخچال‌ها باقی‌مانده است. از پیشینه تاریخی یخچال‌ها تا دوره صفویه اطلاعاتی در دست نیست.
تنها در سفرنامه دکتر جان فرایر در قرن یازدهم اشاره می‌کند که «در این زمان ذخیره ساختن یخ؛ رسمی متداول و دیرین سال شمرده می‌شود و امکان آن می‌رود که همراه با مغولان وارد ایران گردیده است.» همچنین شاردن، دورنمایی از شهر کاشان را در سفرنامه خود به تصویر می‌کشد و یخچال‌های این شهر را در بیرون از قلعه و برج و باروی شهر نشان داده است و به معماری یخچال‌ها در اصفهان اشاراتی کرده است.
استان یزد نیز با توجه به کویری بودنش از این معماری بی‌بهره نبوده است و هنوز در جای جای آن ازجمله شهرستان میبد و ابرکوه نیز می‌توان آثار این شاهکار معماری را مشاهده کرد، ولی قبل از هر چیز شایان ذکر است که فن ساختمانی و شیوه معماری در ساختمان‌های یخچال‌ها به‌گونه‌ای است که دقت و نکته‌سنجی سازندگان و معماران این واحدها را به نکات عمده و مهمی چون عایق‌کاری بنا، حفظ برودت مناسب برای نگهداری یخ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ پرداخته شود.
یخچال‌ها به‌طور عمده از سه قسمت تشکیل‌شده‌اند: دیوار طویل سایه‌انداز، مخزن یخ و حوضچه‌های تولید یخ.
دیوار سایه‌انداز بسیار طویل و بلند است، ارتفاع این دیوارها که گاهی تا ۱۰ متر می‌رسد و در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌های منجمد شده در حوضچه‌ها جلوگیری می‌کند. گاه برای استحکام بیشتر دیوار سایه‌انداز اقدام به احداث پشت بندهای بزرگ در قسمت جنوبی دیوار می‌کردند. دیوارهای سایه‌انداز در پایین دارای ضخامتی زیاد بوده و به تدریج در پخش‌های فوقانی از قطر آن‌ها کاسته می‌شود.
حوضچه‌های تهیه یخ: گودال مستطیل شکل است که به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفرشده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار و عمق آن ۳۰ الی ۵۰ سانتیمتر و گاه بیشتر بوده است. این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود.
مخزن یخ: این مخازن معمولاً در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن و در بعضی موارد به وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی راه می‌یابد. انبار یخ نیز گودال‌های عمیق و بزرگی هستند که در وسط مخزن یخ حفر شده‌اند، شکل این گودال‌ها در یخچال‌های گنبد دار به صورت دایره با شعاعی تا حدود ۴ متر و گاه بیشتر است. دیوار این گودال‌ها از سنگ یا آجر یا اندود کاه‌گل ساخته می‌شد و پشت آن با مصالح عایقی چون خاکه زغال و یا مصالح دیگر پر می‌شود. برای دستیابی به کف این گودال‌ها از پله‌های کوچکی که در دیوار آن تعبیه می‌شد استفاده می‌کردندد، همچنین چاهی در بیرون از یخچال حفر کرده و به وسیله مجاری باریکی که در کف گودال‌های یخ تعبیه شده آب حاصل از ذوب یخ را به این چاه‌ها هدایت می‌کردند.
میبد یکی از نمونه‌های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می‌رود که راه‌های باستانی این دیار پیر را سواران مادی و پارسی، اشکانی و ساسانی درنوردیده‌اند و در دوره‌های بعد نیز کاروان‌هایی که از چهار سوی ایران بیابان‌های مرکزی را می‌بریدند و در این پایگاه امن از تشویش بیابان می‌آسودند. یکی از این راه‌های باستانی شاهراه ری –کرمان است که مجموعه کاروانی رباط که متشکل از کاروانسرا، چاپارخانه، آب‌انبار و یخچال است، در قسمتی از راه باستانی قرار دارد. ساختمان عظیم خشت و گلی یخچال میبد روبه‌روی کاروانسرا واقع شده و با ایجاد خیابان‌کشی از این مجموعه مجزا شده است. این یخچال روزگاری عطش مسافران کویر را سیراب می‌کرده است.
محوطه یخ‌بند میبد حوض گلی کم‌عمقی به مساحت تقریبی ۸۰۰ مترمربع و به عمق تقریبی نیم متر است، دیوارهای بلند سایه‌انداز به ضخامت ۲ متر و به بلندی ۸ متر است که به چند طاق‌نما و ستون تقسیم‌شده، طول دیوار جنوبی ۴۲ متر و دیوارهای شرقی و غربی هر یک ۲۰ متر است، یک درگاه اصلی به پهنای ۲ متر و ۲۰ سانتیمتر و بلندی ۲ متر درمیان دیوار جنوبی به مخزن و گنبد راه دارد و تقریباً تمام رفت‌وآمدها و انبار کردن و تخلیه یخ از این درگاه صورت می‌گرفته است، درگاه دیگری به قرینه آن در سمت شمال گنبد تعبیه‌شده که نقش چندانی نداشته و غالباً آن‌ها را می‌بسته‌اند. درگاه اصلی را نیز فقط در هنگام رفت‌وآمد باز می‌کرده‌اند مخزن قیفی یخچال را در زمین رسی سختی کنده‌اند، قطر دهانه این مخزن ۱۳ متر و گودی آن ۶ متراست.
ارتفاع گنبد حدود ۱۵ متر است، پهنای دیوار خشتی جدار گنبد از پایین به بالا به طراز ماهرانه‌ای کاهش می‌یابد به‌گونه‌ای که پهنای خشت در نوک گنبد از ۲ متر و ۴۰ سانتیمتر به ۲۰ سانتیمتر می‌رسد.
شهر باستانی ابرکوه نیز که پیشینه آن را به کیکاووس دومین پادشاه کیانیان می‌رسانند از معماری کویری نیز بهره جسته و در جای جای این خطه هنر و معماری کویری نظاره‌گر هر رهگذر است.
یخچال بزرگ ابرکوه که به یخچال آقایی معروف است در سمت غربی جاده آسفالته دیده می‌شود این بنا با پلانی مدور و حجمی مخروطی شکل یادگاری از دوران قاجاریه در ورودی شهر واقع‌شده است. در بعضی از یخچال‌های مناطق کویری مانند ابرکوه علاوه بر دیوار اصلی، دیوارهای دیگری به موازات دیوار اصلی ساخته می‌شد، به همان میزان تعداد حوضچه‌های تولید یخ بیشتر می‌شد به خصوص اینکه مخزن یخ نسبت به یخچال‌های مشابه از حجم و فضای بیشتری برخوردار است.
مصالح بکار رفته در بنا سنگ و خشت و چوب و آهک است که ابتدا حدود ۵۰ سانتیمتر را با سنگ و ملاط ماسه و آهک بناکرده‌اند و مابقی را با خشت و گل ساخته‌اند، در شرق بنا سه دیوار چینه‌ای بافاصله‌ای معین ایجاد شده و تنها راه ورود به یخچال دریچه کوچکی در پایین است که پس از واردکردن یخ به درون یخچال از همین دریچه مقداری گیاه خشکیده بنام «ییزر» و علوفه مخصوص دیگری روی یخ‌ها می‌ریختند و بلافاصله دریچه را مسدود می‌کردند تا تابستان باقی بماند، این یخچال در سال‌های اخیر مرمت شده و سطح بیرونی آن با آجر و اندود کاه‌گل بازسازی شده است.
به‌طورکلی در معماری کویر، کمتر راه‌حلی است که منحصراً به یک مساله تعلق داشته باشد، معمار یزدی همیشه با یک تیر چند نشان را می‌زند. این مفهوم اساس تولید، نشانه نبوغ و استعداد سازندگان یزدی است که در دیگر عرصه‌های تولید نیز به ظهور می‌رسد.
در خاتمه می‌توان افزود که اصول حاکم بر طرح‌افکنی تمامی یخچال‌ها یکسان است و یخ باید عایق‌بندی شده و خشک بماند ولی علیرغم وجود مصالح مقاوم و متناسب، شرایط اقلیمی، توسعه صنعت مدرن یخ‌سازی از منزلت فرهنگی این بناها کاسته است و جا دارد که ضمن بازسازی یخچال‌ها، آنان را به کاربری شایسته تبدیل کرد تا این شاهکار معماری از یاد رفته بار دیگر در کویر بدرخشد.
انتهای پیام/
