جایگاه فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای در یزد
۱۷ شوال مصادف با ۱۸ اردیبهشت، به مناسبت سالروز مبارزه دلاورانه و جوانمردانه امام علی (علیه‌السلام) و شکست دشمن و سربلندی اسلام، روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای نامیده شده است. فرهنگ پهلوانی ایران باستان با ورود اسلام و تأثیرپذیری از سرشت جوانمردی امام علی (ع)، اکنون به‌عنوان میراث اصیل ایرانی اسلامی در جهان مطرح است.
میراث آریا – علی علیه‌السلام همان‌گونه که الگوی شجاعت و مبارزه و جهاد است، الگوی تسامح و عفو و گذشت نیز است و البته الگوی غیرت دینی، حق باوری، قاطعیت و ارزش‌مداری هم است. علی هم عَمرو را عفو می‌کند و هم می‌کشد! آنجا که پای خودش در میان است، عمرو را می‌بخشد و آنجا که دستور خدایش فرا روی اوست، عمرو را سر می‌برد و بر آن افتخار می‌کند!
کشتن نفس اماره و تلاش برای رضای خدا در راه دین، سبب شد مولای متقیان امام علی (ع) نماد بزرگی و جوانمردی دنیا باشد و ۱۷ شوال هر سال به دلیل شکست عمرو بن عبدود از امام علی (ع) در جنگ خندق به روز فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای نام‌گذاری شود.
فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای آمیخته با شجاعت، قدرت و جوانمردی
پهلوان در نزد ایرانیان، مردی است تنومند که اخلاق نیکویی دارد، در حقیقت خلق نیکو بوده که یک پهلوان را حقیقتاً «پهلوان» می‌کرده است. قدمت فرهنگ پهلوانی را می‌توان تا ایران باستان دنبال کرد، زمانی که پهلوانان نیرومند در برابر اهریمن‌ها مقاومت می‌کردند و به جنگ با آن‌ها می‌رفتند.
در شاهنامه فردوسی، قصه پهلوانان بسیاری را همچون زال و رستم شنیده‌ایم. پهلوانانی که از نظر اخلاق سرآمد بوده و با پشت سر گذاشتن تمرین‌های سخت، برای پیروزی جبهه خیر علیه شر، وارد میدان نبرد می‌شدند.
پس از ورود دین مبین اسلام، آداب اسلامی با این ورزش عجین شد و با تأثیرپذیری از سرشت جوانمردی امام علی علیه‌السلام و با توجه به فرهنگ ایرانی و اسلامی به مسیر خویش ادامه داد و اکنون به‌عنوان میراث اصیل ایرانی در جهان مطرح است.
شالوده زورخانه و ملزوماتش نه فقط جایگاه بالا بردن توانمندی جسم که کلاس درس اخلاق نیز است. چرا که آیین و مکتب ورزش زورخانه‌ای، خودپرستی و غرور را از بدترین صفات می‌داند و به همین دلیل در تلاش است تا تواضع و فروتنی را علاوه بر تنومندی در ورزشکاران ایجاد کند. اگر ورزشکاری در این آیین به مقام قهرمانی برسد، از تکبر و غرور دور باشد و در مقابل همه مردم و استادان خود، فروتن بوده و رفتار و کردار نیکی داشته باشد، به مقام پهلوانی هم نائل می‌شود.
آداب و سنت ورزش زورخانه‌ای
فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای آمیخته با شجاعت، قدرت و جوانمردی درب ورودی زورخانه‌ها کوتاه‌تر و کوچک‌تر از درب‌های معمولی سایر ساختمان‌ها است، که انسان‌ها هنگام ورود و خروج با حالت تعظیم گذر کنند و افتادگی و ادب رعایت شود و به حالت خضوع به زورخانه وارد شوند. سقف آن‌ها هم بلند و گنبدی شکل است و به همین دلیل زورخانه‌ها شکلی شبیه مساجد یا معابد دارند.
در میان زورخانه، گودی قرار دارد که حرکات ورزش زورخانه‌ای در آن اجرا می‌شود. این گود امروزه هشت‌ضلعی بوده و ۷۰ سانتی‌متر پایین‌تر از سطح کف سالن است. در گذشته گود را با چهار زاویه می‌ساختند که نماد چهار عنصر حیات، چهارگوشه قبر، چهار نفس انسانی (نفس اماره، لوامه، ملهمه و مطمئنه) بوده است. در فضای اطراف گود، محل نشیمن برای تماشاچیان تعبیه می‌شود. همچنین جایگاه خاصی برای نگهداری ابزار ورزش زورخانه‌ای در بالای گود قرار دارد. این ابزار شامل سنگ، تخته شنا، میل و کباده هستند.
مرشد، هنرمندی با جایگاه اخلاقی والا که وقایع نیکو پهلوانان را در قالب شعر حماسی یا داستان به صورت آهنگین با همراهی ضرب و زنگ زورخانه‌ای در هنگام اجرای ورزش زورخانه‌ای می‌نوازد. ضرب زورخانه‌ای نوعی ساز کوبه‌ای است که ورزشکاران ریتم ورزش خود را با ریتم این ساز هماهنگ می‌کنند. در حقیقت ضرب زورخانه‌ای برای برانگیختن ورزشکاران اجرا می‌شود تا حرکات ورزشی خود را به صورت گروهی یا فردی اجرا کنند.
برای مرشد هم در زورخانه جایگاهی تعبیه شده است. جایگاه او معمولاً در نزدیکی درب ورودی و در قسمت مرتفعی قرار دارد. به جایگاه مرشد، سردم می‌گویند که به عنوانی مکانی مقدس شناخته می‌شود. سردم را معمولاً با پره‌ای طاووس و قو تزیین می‌کنند. چرا که در گذشته به کلاه‌خودهای جنگجویان و سرداران، از این پرها نصب می‌کردند. سنگ، تخته شنو، میل، کباده از ابزار و وسایل ورزشکاران است که پشت هر کدام حکایتی از بزرگی و اصالت نهفته است.
گستردگی ورزش زورخانه‌ای
در حال حاضر در کشور بیش از ۹۰۰ زورخانه وجود دارد. به کوشش فدراسیون ورزش‌های پهلوانی و زورخانه‌ای در ایران و وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری پرونده آیین پهلوانی و زورخانه‌ای که حدود چهار سال روی آن کار شده بود، در تاریخ ۲۵ آبان سال ۱۳۸۹ (۱۶ نوامبر ۲۰۱۰) در فهرست میراث فرهنگی ناملموس و معنوی یونسکو به پیشنهاد ایران به ثبت جهانی رسید. درج و تصویب روز ملی فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه‌ای در متن تقویم رسمی کشور، با هدف پاسداری و ترویج فرهنگ ارزشمند پهلوانی و جوانمردی و همچنین در راستای اهداف یونسکو در زمینه حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس انجام شده است.
این نوع ورزش از قرن هشتم هجری قمری علاوه بر ایران در پاکستان، عراق، هندوستان و بسیاری از کشورهای دیگر در آسیای میانه گشترش یافته است. امروزه این ورزش در قالب مسابقات چندگانه و بین‌المللی، آسیایی، اروپایی و آفریقایی در سطح جهان برگزار می‌شود.
یزد هم مانند سراسر کشور ایران از ظرفیت بسیار زیادی در این زمینه برخوردار است به‌طوری که قبل از کرونا و رکود گردشگری، تورهای گردشگران خارجی از این مراسم معنوی و باستانی بازدید می‌کردند و همواره بازخوردهای بسیار مثبتی از استقبال گردشگران خارجی وجود داشته است. فعالیت ورزش زورخانه به دلیل مناسک و آیین‌های معنوی در ترویج پهلوانی اهمیت زیادی دارد، درعین‌حال، این ورزش به‌عنوان نماد فرهنگ ایران اسلامی مهم است و فرهنگ اصیل ایرانی می‌تواند از طریق آن انتقال پیدا کند و نماد فرهنگ ایران و اسلامی باشد.
زورخانه‌های تاریخی یزد
زورخانه‌های یزد که جزو آیین پهلوانی از گذشته در یزد رواج بسیاری داشته است؛ مردمان یزد در تاریخ به درست‌کاری و امانت‌داری شهره بوده‌اند و دستی بر آتش پهلوانی و ورزش‌های باستانی داشته‌اند به‌طوری که یزدی‌ها را از پیشگامان رواج دوباره ورزش‌های زورخانه‌های یزد و باستانی می‌دانند. دلیل این موضوع را نیز به روشنی در وجود زورخانه‌های سنتی در بافت کهن یزد می‌توان یافت.
زورخانه خواجه خضر یزد
زورخانه خواجه خضر یزد از نمونه‌های بی‌نظیر زورخانه‌های یزد است که بنا به روایت‌های گوناگون، تاریخی مقارن با دوران صفوی دارد و در سال ۱۳۸۱ به ثبت ملی رسیده است. از نکات جالب و جذاب در مورد زورخانه خواجه خضر فعال بودن آن در طی قرون گذشته بوده است. معماری زورخانه‌ها که معمولاً متشکل از فضاهای سردر، هشتی، رختکن، گود، جایگاه مرشد و … نیز است که در این بنای باشکوه به‌خوبی و زیبایی اجراشده است.
علاوه بر تزئینات گچ‌بری و آجرکاری دل‌نشین، تصاویری از پهلوانان نامی این زورخانه نیز در جای‌جای آن ثبت‌شده است. زورخانه خواجه خضر به جهت قرار گرفتن در بافت سنتی یزد از نظر دسترسی در جایگاه مناسبی قرار دارد.
زورخانه تختی یزد
زورخانه تختی یکی از بی‌نظیرترین زورخانه‌های یزد است که بنا به روایات گوناگون بنای اولیه زورخانه تختی یزد مربوط به دوره صفوی نیز هست اگرچه در دوران‌های بعدی تعمیراتی در آن صورت گرفته شده است اما برخی زورخانه تختی را جزو قدیمی‌ترین زورخانه‌های موجود در یزد می‌دانند. این زورخانه نیز معماری کاملی را از بنای زورخانه‌ها به نمایش گذاشته است اما بخش جالب و جذاب که قابل‌توجه است تزئینات آجرکاری و رنگ‌آمیزی آن با رنگ‌های درخشانی است که در روحیهٔ ورزشکاران اثر خوبی دارد و همچنین برای بازدیدکنندگان بسیار جذاب و فوق‌العاده است.
نمایش آیین پهلوانی، مرشد خوانی و انجام حرکات همچون نرمش، شنا، میل گرفتن، سنگ گرفتن با استفاده از گرز، میل، تخته، کباده و سپر از جذابیت‌های نمایشی و تندرستی این زورخانه است که تأثیر به سزایی در تربیت نسل جوانمرد ایرانی داشته و خواهد داشت. زورخانه تختی یزد در ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده است. زورخانه تختی یکی از زورخانه‌های یزد هست که مرشدان بزرگی چون مرحوم مرشد احمد شرف‌الدینی، حاج حسن شرف‌الدینی، احمد شش‌انگشتی، مرشد محمد مرادی و پهلوانان نامی ازجمله پهلوان یزدی بزرگ در عصر قاجار را به دنیای ورزش باستانی و پهلوانی معرفی کرده است.
حرف آخر…
امیدواریم این مناسبت فرهنگی بتواند بهانه خوبی برای ترویج اخلاق‌مداری و فرهنگ جوانمردی در کشور و هدیه‌ای معنوی به مردم جهان باشد. اصولاً برای ترویج هر پدیده‌ای ابتدا بایستی به ماهیت و ریشه اصلی آن توجه نماییم. فرهنگ پهلوانی و ورزش‌های زورخانه‌ای ابتدا باید در داخل کشور ریشه‌هایش پایدار و محکم شود و سپس در راه جهانی‌شدن آن گام برداریم. امروزه تهاجم وسیع عناصر فرهنگی بیگانه، خصلت‌های پهلوانی را تهدید می‌کند. فتوت اسلامی و آیین پهلوانی سرمایه‌ای معنوی است.
مرام پهلوانی را باید در همه عرصه‌ها و اقشار نهادینه کرد؛ باید سعی کنیم آیین‌های پهلوانی برای همیشه از دستبرد بیگانگان و مصادره آنان مصون باشد. نباید فرهنگ غنی پهلوانی محدود به زورخانه‌ها باشد. باید آن‌ها را در تمام رشته‌ها و میادین ورزشی تسری داد. مفهوم پهلوان در ایران باستان بسی پر محتواتر از آن بوده که پهلوان بودن در قدرت بدنی خلاصه شود؛ بلکه سجایای اخلاقی و صفات نیک انسانی نیز لازمه کار است.
گزارش از سید سعید طباطبائی کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد
