آیین‌های شب چله در یزد
واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است. ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را «ناتالیس انویکتوس» یعنی روز «تولد مهر شکست‌ناپذیر» نامند.
زایش خورشید و آغاز دی را، آیین‌ها و فرهنگ‌های بسیاری از سرزمین‌های کهن آغاز سال قرار دادند، به شگون روزی که خورشید از چنگ شب‌های اهریمنی نجات می‌یافت و روزی مقدس برای مهرپرستان بود.
در سده چهارم میلادی، بر اثر اشتباهی که در محاسبه کبیسه‌ها رخ داد، روز ۲۵ دسامبر را (به‌جای روز ۲۱ دسامبر) روز تولد میترا دانسته و تولد حضرت عیسی مسیح را نیز در این آغاز سال قرار دادند.
بنابراین نوئل اروپایی درواقع همان شب یلدا در ۳۰ آذر برابر با ۲۱ دسامبر است.
فلسفه برگزاری مراسم‌های ویژه شب یلدا در ایران، ریشه در شغل و معیشت مردم آن زمان داشته و از آنجاکه شغل مردم در گذشته‌ها کشاورزی و دامداری بوده و زمستان آغاز تعطیلی کار آن‌ها به شمار می‌رفته، در واقع آخرین روز پاییز و ورود به فصل تعطیلی کار را به نحوی گرامی می‌داشتند.
یلدا که در یزد از آن به‌عنوان «شب چله» یا «شو چله» یاد می‌شود، کهن‌ترین یادگار از رسوم مردم ایران باستان است و یزدی‌ها سابقه دیرینه‌ای در برپایی آیین این شب به‌یادماندنی دارند.
در این شب در جای‌جای استان یزد، هرکدام با رسم و رسوم خاص که در کل با هم اشتراکات فراوانی دارد، دور هم جمع می‌شوند و در سرمای زمستان، گرمای روابط را با سادگی و قناعت به خانه‌ها هدیه می‌دهند.
یزدی‌ها از گذشته، میوه‌های تابستان و پاییز را به نحوی نگهداری می‌کردند که در شب‌های طولانی زمستان مصرف کنند، مثلاً یزدی‌ها مقدار زیادی از انار را در خاک دفن می‌کردند تا تازه بماند و در طول زمستان بتوانند از آن استفاده کنند و این‌گونه شد که انار به‌عنوان یکی از میوه‌های شب یلدا شناخته شد یا هندوانه که امروز پای ثابت سفره‌های یلدایی شده است.
شب یلدا را همین خوراکی‌هایش جذاب کرده و در مناطق مختلف استان یزد نیز همچون مناطق دیگر کشور، خوراکی‌های خاص این شب مرسوم است. انار، هندوانه، ازگیل، به، پرتقال، نارنگی، خرمالو و … از میوه‌هایی که یزدی‌ها در شب چله از آن تناول می‌کنند و انواع آجیل و میوه‌های خشک و برگه‌های زردآلو و هلو، نخودچی و کشمش نیز در سفره‌های شب یلدای یزد خودنمایی می‌کنند.
در اغلب مناطق یزد مردم همچون سایر مناطق کشور، شب چله یا همان شب یلدا را در منزل یکی از بزرگ‌ترها می‌گذرانند، شام شب چله نیز در بسیاری از نقاط استان یزد شولی یزدی و فسنجان است و با توجه به اینکه شولی آشی با طبع خنک است، گرمی فسنجان را می‌گیرد و اصلاً به خاطر تناول این‌همه آجیل‌های گرم، خوردن شولی نه‌تنها در شب یلدا به یک سنت در یزد تبدیل‌شده است.
شولی آش معروف یزدی‌ها با قدمت حداقل ۵۰۰ سال است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
آیین خنچه‌برون یلدا در یزد
شب یلدا آیین‌های ویژه دیگری نیز در یزد دارد که یکی از آن‌ها آیین خنچه‌برون عروس است. رسم خنچه برون اگرچه کمرنگ‌تر شده اما در هر حال هنوز یکی از رسوم به‌جای مانده از روزگاران قدیم در شب چله یزد است که هنوز هم در برخی مناطق استان بسیار افراطی برگزار می‌شود.
این رسم بدین‌صورت است که خانواده داماد، در شب یلدا چندین سینی بزرگ را خنچه‌بندی می‌کنند و انواع خوراکی‌های مرسوم در شب چله را در آن می‌چینند و به خانه عروس می‌برند. این سینی که با پارچه ترمه تزئین شده، شامل یک سینی انار و هندوانه و سایر میوه‌های یلدایی، یک سینی شیرینی و آجیل‌های شب یلدا و یک سینی هدایایی شامل لباس‌های زمستانه برای عروس است.
خانواده‌هایی که رسم خنچه‌برون شب یلدا را به زیبایی و سادگی قدیم انجام می‌دهند این شب بسیار به‌یادماندنی را به فرصتی برای جمع شدن خانواده عروس و داماد بر سر یک سفره تبدیل می‌کنند.
هدیه دادن به نوعروسان، دعوت نوعروس به مراسم شب چله، عیدی دادن به بچه‌ها و کوچک‌ترها و بررسی مشکلات و گرفتاری‌های اقوام و تلاش برای رفع آن‌ها از دیگر آداب‌ورسوم ارزشمند این شب‌نشینی در یزد است.
حافظ‌خوانی و شعرسرایی و مراسم فال کوزه از دیگر آیین‌های شب یلدا بین مردم یزد است.
در گذشته کرسی نقل مجلس شب‌های یلدای یزد بود و همه گرداگرد آن جمع می‌شدند و با خاطرات قدیمی‌ترها و گاه حافظ‌خوانی و شاهنامه‌خوانی، دیو سیاه شب را به پگاه می‌رساندند، اما امروز کمتر از این وسیله استفاده می‌شود، ولی گرمای وجود خانواده‌ها در کنار یکدیگر، هنوز یلدا را برای بسیاری از مردم‌دوست داشتنی نگاه داشته است.
دکتر دلارام کی منش- کارشناس مسئول نظارت بر دفاتر و راهنمایان گردشگری استان یزد
انتهای پیام/
