موتابی، جلوه‌ای از اصالت هنر در میبد
موتابی به عمل ریسیدن موی بز برای بافت چادرهای عشایر و طناب اطلاق می‌شود. این فرآیند به وسیله دست و چرخ‌دستی انجام می‌شود.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: موتابی از خانواده ریسندگی است، با این تفاوت که برای ریسندگی دستی از دوک و برای موتابی از دستگاه پیچیده‌تری استفاده می‌شود به نحوی که در ریسندگی با دوک از پنبه و در موتابی از موی بز استفاده می‌شود.
صنایع‌دستی و هنر در شهرستان میبد دارای تنوع بسیار زیادی است، به طوری که هر کدام از این هنرها تاریخچه چند صد ساله به دنبال خود دارند.
در هر محله‌ای از شهرستان میبد یک هنر و صنعت دستی به‌جامانده است که بعضی از این هنرها در حال فراموشی است، اما نام هر محله که به میان می‌آید، ناخودآگاه هنر مردمان قدیمی‌اش در ذهن می‌نشیند.
قدمت موتابی در روستای بفروئیه میبد به گذشته‌های دور برمی‌گردد. اما تاریخ دقیقی برای آن نمی‌توان اظهار کرد. درگذشته بین روستاهای مختلف میبد یک نوع تقسیم شغل وجود داشت، مثلاً بشنیغان به زیلوبافی، کوچُک به کشاورزی، فیروزآباد به کرباس بافی و دادوستد، میبد بالا به سفالگری، میبد پایین به باغداری و صیفی‌کاری، محمودآباد به پلاس بافی و بفروئیه به موتابی که به دلیل مختص بودن این کار به این روستا دارای درآمد زیادی بوده است و جزء مشاغل اصلی اکثر اهالی این روستا به شمار می‌رفته است.
کاربرد محصولات موتابی:
مهم‌ترین کاربرد محصول موتابی در بافت سیاه چادر عشایر است که با توجه به خاصیتی که موی بز دارد، هنگام هوای گرم بافته‌های چادر حالت انبساط پیداکرده و باعث خنکی هوای داخل چادر می‌شود. در هنگام بارندگی نیز با رسیدن آب به بافت‌های سیاه چادر منقبض‌شده و مانع از ورود آب به داخل چادر می‌شود. سنت بافت چادر از موی بز سابقه‌ای دیرینه دارد و این سنت تا به امروز بی هیچ تغییری ادامه یافته است. البته امروزه به دلیل نابودی این هنر بومی، زنان عشایر به «آشتی ریسی» برای بافت چادرهای خود روی آورده‌اند.
بافت تور ماهیگیری و طناب از دیگر تولیدات موتابی است و از آنجائیکه طناب در زندگی عشایر نقش مهمی دارد و استفاده از آن برای انجام کارهای مختلف روزانه ضروری است، با استفاده از موهای تابیده‌شده طناب‌هایی می‌بافند که مصارف گوناگونی درزمینه‌ی برپایی سیاه چادر، مهار گوسفندان، محکم کردن ابزار کشاورزی، شال چهار تخته و جهاز شتر دارد. این ریسهای تابیده‌شده در شهرهای زاهدان، خاش، جیرفت، بم، زابل، کرمان و شیراز به فروش می‌رسد. البته موتابی را می‌توان به عنوان یک کالای مهم صادراتی نیز مطرح کرد، چراکه مشتریان اصلی آن کوچ‌نشینان پاکستان و دیگر کشورهای عشایر عرب هستند.
مراحل کار موتابی:
ابتدا موی بز دباغی شده را به صورت رنگی و سیاه جدا می‌کنند. موهای سیاه به وسیله تخته زیگا و زدن طنابی که به تخته متصل است حلاجی می‌شود. بعد از اتمام کار حلاجی، موها به صورت فیتیله ای پیچیده و داخل کیسه‌ای که حمبونه گفته می‌شود، گذاشته می‌شود. شخص موتاب کیسه را بر دوش کشیده نخ داخل دوک شروع به ریسیدن می‌کند. کمربندی به طناب چرخ و کمر موتاب بسته و با کشیدن طناب موهای بز ریس می‌شود. کمربندی که به کمر موتاب بسته‌شده توسط شگل (یک تکه چوب و نخ) به طناب چرخ ریس گره خورده و همراه موتاب طناب چرخ کشیده شده و چرخ ریس شروع به حرکت می‌کند و همراه دست موتاب موی بز تابیده می‌شود.
دستگاه گیرنده زرنیخ و آهک مو، تخت زیگا، چرخ آسیاب، میل سرکج، کپی و غرغر، پیُگ، دوک، نخ گیر و تخته دوک را از ابزار و اشیای وابسته به این هنر صنعت هستند.
اجزای چرخ موتابی:
سرپر: پره اصلی و دایره شکل است، که با میله‌های متعدد به تیر میانی الصاق شده است و با دو قرقره و به وسیله یک پایه آهنی که سر آن برگشته به پایه چرخ متصل است.
دوک: هر چرخ دارای دو دوک است که در انتهای پایه روی تخته‌ای که به پایه نصب‌شده است، قرار دارد. نوک دوک‌ها قلاب مانند و جهت چرخش آن‌ها یکی به سمت راست و دیگری به چپ است.
گردونه: قرقره‌ای دارای شیارهای متعدد بافاصله‌های کم است که به انتهای هر دوک الصاق شده است و بند چرخ در شیارهای آن قرار می‌گیرد.
پیگ (peyog): پی گوسفند است که نگه‌دارنده‌ی دوک روی تختگ می‌باشد.
تختگ: تخته چوبی که دوک به آن متصل است.
بند چرخ: نخ پنبه‌ای چند لایه است، که پس از دور زدن پروانه چرخ داخل شیار گردونه قرار گرفته و عامل چرخش دوک است. چرخه‌ای دوکاره (مو را هم می‌ریسد و هم می‌تابد) دو بند دارد، یکی دور شیار گردونه پیچ خورده و به چپ و بند دیگر روی شیار گردونه دیگر افتاده و به سمت راست می‌چرخد، با تاب راست می‌ریسد و با تاب چپ می‌تابد. بند چرخ اگر سفت باشد، قاتمه پرتاب و اگر شل باشد کم تاب می‌شود و چون در اثر چرخش داغ شده و منبسط می‌شود و دور چرخش دوک را کم می‌کند، برای تنظیم و پیشگیری از شل شدن آن شش روزنه به فاصله ۱۰ تا ۱۲ سانتی‌متر روی تیر (پایه چرخ) وجود دارد که با جلو و عقب بردن تختگ ها، بند چرخ را میزان می‌کنند.
کپی (kapi): قرقره‌ی بزرگ با دو شیار یا دو قرقره با یک شیار است، که روی پایه چرخ الصاق شده است و طنابی که از روی قرقره‌ی محور چرخ و کپی می‌گذرد را با وسیله‌ای به نام سه گلگ (se gelog) که موتاب آن را به کمر خود بسته، با حرکت و پیمودن طول سالن چرخ نیز شروع به چرخید ن می‌کند.
کنده: پایه‌ی اصلی چرخ
همبونه: چنته‌ای است که موتاب مو را در آن می‌ریزد، و به شانه می‌آویزد، در قدیم از تیماج (پوست بز دباغی شده) می‌دوختند.
طناب و سه کلگ: موتاب توسط سه گلگ که به کمر خود بسته، به طناب گیر می‌اندازد و با حرکت خود چرخ را به حرکت وا می‌دارد.
بالا کش: چنگکی است که سنگی به آن آویخته است.
میخ: میخ چوبی کوچکی است که سر آن شکافی دارد و در دیوار کوبیده‌اند، که سرقاتمه را در داخل شکاف آن قرار می‌دهند.
زیگا (ziga): سکو یا تخت مکعب شکلی به ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر و طول یک متر است که در دو گوشه آن قطعه چوبی در زمین تعبیه‌شده است و به هر یک از چوب‌ها طنابی به طول دو متر بسته‌اند، سر دیگر طناب‌ها نیز به انتهای چوب دوکی شکل گره زده‌اند.
مواد خام: مواد اولیه موتابی موی بز است که از مشهد و تهران وارد می‌کنند. دو نوع تقسیم‌بندی دارد.
۱- موی سالم که از بز زنده به دست می‌آید.
۲- موی دباغی که در دباغ خانه از پوست بز جدا می‌کنند و کیفیت خوبی ندارد
موی سوز (sowz) که به رنگ خاکستری است و موی چیده‌ای است و آهک ندارد. برای سیاه چادر کاربردی ندارد، و نخ آن برای بافتن شال چارتخته و جل گاو استفاده می‌شود. موی شتر به خصوص موی کوهان آن‌که بلند است می‌رشتند و جل شتر می‌بافتند.
موی را اول با زیگا وامی‌زنند تا هم آشغال آن بیرون بیاید وهم موهای به‌هم‌پیچیده باز شود. موها را روی سکو که تخت زیگا نام دارد می‌ریزند، چوبی که به طناب زیگا متصل است، با دو دست می‌گیرند و با وا تکاندن و جلو و عقب دادن طناب مو وازده می‌شود، و زوائد و آشغال موجود در آن جداشده و به کف تخت زیگا می‌ریزد. در مرحله بعد با کمان مو را حلاجی می‌کنند.
ارزش‌های شاخص و منحصربه‌فرد موتابی:
از آنجایی که استفاده از این موی ریس شده در بافت سیاه چادرهای عشایر بکار می‌رود باعث ارتباط میان مردمان تولیدکننده (بفروئیه میبد) و مصرف‌کننده (مردم عشایر وکوچ نشین) است. خاصیت محصول تولیدشده، استحکام بیش از حد این الیاف در مصارف کوچ‌نشینان و عدم ساخت دستگاه برقی موتابی که سبب شده ریسهای موتابی هنوز توسط کار دست موتاب تهیه شود از ارزش‌های منحصربه‌فرد موتابی است.
ازآنجایی‌که موتابی جزء تولیدات دستی از ارزش هنری زیادی برخوردار است و درگذشته به عنوان یکی از غنی‌ترین صنایع بومی روستای بفروئیه میبد به شمار می‌رفته، با حمایت ویژه مسئولان به این هنر و همچنین اختصاص تسهیلات، کارگاه آموزشی و همچنین فراهم کردن دستگاه و تجهیزات و بیمه شخص موتاب و تشویق جوانان به یادگیری این رشته و شرکت دادن این هنر صنعت در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی می‌توان از فراموشی آن جلوگیری کرد.
صنعت موتابی اصالت جامعه میبد را به نمایش گذاشته و درواقع شناسنامه‌ای تاریخی از منطقه تاریخی میبد به دست می‌دهد که ضروری است با تشویق موتاب‌ها و همچنین توسعه بازار کار ایشان از زوال این صنعت جلوگیری کرد.
بازاریابی، تهیه هدایای ادارات از هنر صنعت موتابی، شناسایی و تکریم مو تاب‌های قدیمی و مکانیزه کردن دستگاه‌های موتابی را از راه‌های رونق موتابی است و برای بیرون آمدن هنر صنعت موتابی از انزوا و نابودی باید موتابی را با طرح‌های روز و بازاریابی بیش از گذشته به بازار معرفی کرد.
رشته مو تابی بفروئیه در شاخه مهارت دست بافته‌های سنتی سال ۱۳۹۳ با شماره ۱۰۶۴ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
گزارش از مهناز کوچکی، سرپرست پایگاه پژوهشی میبد
انتهای پیام/
