مسجد تاریخی امیرچقماق یزد؛ مسجدی بدون مناره

میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: مساجد باشکوه ایران دارای کاشی‌کاری‌های فوق‌العاده و معماری منحصربه‌فرد نسبت به سایر مساجد اسلامی دنیاست و همین باعث شده تا در بین گردشگران داخلی و خارجی به‌عنوان یکی از جذاب‌ترین اماکن توریستی کشور به شمار بروند.

مسجد امیرچقماق یزد که در حال حاضر در ضلع جنوبی میدان امیرچقماق (میدان شهدا کنونی) واقع است، که ۱۵ آذر سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بی‌شک مسجد امیرچقماق از لحاظ شکوه، عظمت، زیبایی و اهمیت، بدون تردید یکی از بهترین و معتبرترین مسجد پس از مسجد جامع شهر یزد که دارای ویژگی‌های بارز شیوه یزد، در معماری در دوره تیموری است.

این مسجد که به مسجد جامع نو معروف بوده، قسمتی از مجموعه‌ای است که در عصر صفویه به چخماقیه معروف بوده است و از اقدامات خیر خواهانه و حاصل همت امیر جلال‌الدین چقماق شامی (حاکم یزد در دوران تیموری) و همسر او ستی فاطمه خاتون (دختر شمس الدوله امیرمحمد) به شمار می‌رود که در دوران پادشاهی شاهرخ میرزا تیموری است و ساخت آن در سال ۸۴۱ ه.ش به اتمام می‌رسد و درآمد حمام و کاروانسرای مجاور آن صرف نگهداری مسجد می‌شده است.

از مهم‌ترین کتیبه‌های لوحه‌ای که در بنا نصب‌شده، می‌توان به دو سنگ محراب بسیار خوش‌تراش اشاره کرد که دریکی از طاق نمای محراب صفه اصلی و دیگری در غرفه دست چپ ایوان دیده می‌شود. در این کتیبه‌ها علاوه بر آیات قرآنی ، مزین به نقوش قندیل که سمبلی از توحید و نور الهی را تداعی می‌کند، به چشم می‌خورد.

کتیبه‌ها و سنگ

کتیبه شماره ۱ سنگ محرابی با نقش قندیل، اندازه طول و عرض به ترتیب ۵۴×۹۵ سانتی‌متر است. نوع خط، ثلث و کوفی بنایی و جنس آن سنگ مرمر است. تزئیناتی به‌صورت مقرنس‌کاری در دو حاشیه پیشانی سنگ ،طرح محراب در وسط که دورتادور آن را تزئیناتی طنابی زینت داده است.

نقش قندیل آویخته در وسط محراب دیده می‌شود. در دو طرف لچکی برگ‌های نخلی و پالمت و وسط نقوش اسلیمی به‌صورت دهن اژدری و خرطومی دیده می‌شود.

کتیبه شماره ۲ سنگ محراب با شعار توحید است که اندازه طول و عرض به ترتیب ۵۴×۹۵ سانتی‌متر و نوع خط، ثلث و کوفی بنایی و جنس آن سنگ مرمر است. طرح محراب، در دو طرف لچکی نقوش اسلیمی و نقش قندیلی مزین به پالمت های پنج لبه در وسط محراب دیده می‌شود.

کتیبه شماره ۳ سنگ قبر میرزا شفیع است. کتیبه شماره ۴ سنگ وقفی از میرزا محسنا است.

در کریاس مسجد، کتیبه‌ای به‌صورت وقف نامه به خط نسخ منقور است که در آن میرزا محمد، وزیر یزد در عهد تیموری، قهوه‌خانه بزرگی جنب میدان و بازار محله میرچقماق جهت مراسم تعزیه امام حسین (ع) اختصاص داده است .

سنگ قبر محمد شفیع نیز درسمت راست غرفه به دیوار نصب است.

مسجد امیرچقماق یزد؛ مسجدی بدون مناره

این سوال قطعاً پیش می‌آید که چرا مسجد میرچقماق یزد فاقد مناره است. طبق روایاتی که از گذشته تا به امروز به دست رسیده در دوران تیموری مسجدهایی که توسط بانوان دستور ساختشان داده می‌شده، بدون مناره ساخته می‌شدند.

از جمله گفته‌های دیگری که از این مسجد و سرگذشت آن به دست رسیده، می‌توان به اعتقادات ستی فاطمه اشاره کرد که برای وحدت شیعه و سنی و توجه مناسب و مطلوب به این  دو  قشر بدون مناره این مسجد را ایجاد کرده است، زیرا در مساجد اهل سنت  یک مناره به کار می‌رود اما در مساجد شیعیان دو مناره وجود دارد.

معماری مسجد امیرچقماق

اسلوب و الگوی معماری مسجد جامع کبیر یزد را از همه حیث ترکیب‌بندی و هم از اجزا را در این مسجد می‌توان دید. این بنا از مساجد یک ایوانی است.

این بنا شامل یک حیاط مربع شکل (هر ضلع ۱۶ متر)، ایوان و گنبد خانه و دو شبستان در سمت چپ و راست آن (شرق و غرب محراب) و دو گرمخانه یکی در سمت شمال غربی و دیگری در سمت شمال شرقی صحن وجود دارد.

در قسمت جنوبی مسجد شبستان قرار دارد که شامل یک صحن اصلی در وسط و دو رواق در طرفین است. محوطه اصلی به‌وسیله دو غرفه از راهروها جدا شده است. محراب اصلی مسجد با کاشی معرق، مقرنس‌کاری شده است که در وسط مقرنس‌کاری گل مربعی از کاشی معرق وجود دارد و چهار بار عبارت الله، محمد و علی به خط کوفی در آن نقش بسته است.

در محراب، سنگ مرمر خوش‌تراشی نصب‌شده است که در وسط آن نقش قندیل و گل بته حک‌شده است.

نقوش به‌کاررفته در آن همانند دیگر نقوش اسلامی بیان‌های رمز گونه‌ای دارد. ازجمله می‌توان به نقش قندیل اشاره کرد که سمبل پرتوافکنی و نور پراکنی و صعود به عالم بالا است و گل و بته نشانه‌ای از زندگی و حیات و کنایه از زندگی جاودانه پس از مرگ است و اشاره به مکانی دارد که انسان پس از آن محل بر اثر اشتباه و خطا رانده‌شده که حسرت بازگشت به آن مکان را دارد.

با وجودی که این مسجد، قدیمی‌ترین بنای موجود در مجموعه است، اما نمای چشمگیر تکیه میرچقماق در ضلع شرقی میدان موجب شده، بسیاری از بازدیدکنندگان ناآشنا، توجه چندانی به مسجد نداشته و حتی از تاریخی بودن آن بی‌خبر باشند.

مجموعه امیرچقماق به گفته مورخین محلی در بیرون از حصار شهر و در محله‌ای به نام دهوک واقع بوده که شامل همین مسجد، حمام، قناد خانه، و بازارچه و چاه آب سرد کاروانسرا- خانقاه و … بوده است.

مجموعه امیرچقماق به ترتیب قدمت شامل مسجد امیرچقماق ، بقعه ستی فاطمه، بازار حاجی قنبر، آب‌انبار ستی فاطمه، آب‌انبار تکیه، نخل و تکیه امیرچقماق است.

گزارش از سید سعید طباطبائی کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد

انتهای پیام/