شترگلو و پل آب بر خرانق/ پل استرو (خرانق) یزد، تنها پل انتقال‌دهنده آب روی کشور
یزد در کمربند خشک و نیمه‌خشک نیمکره شمالی قرارگرفته است. شهرستان یزد در دره‌ای وسیع، خشک و محصور بین رشته‌کوه‌های شیرکوه و خرانق قرارگرفته اسـت.
اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: آب‌وهوای خرانق بیابانی و گرم و خشک است. شهر تاریخی خرانق مرکز بخش خرانق از بخش‌های شهرستان اردکان بوده و در ۶۰ کیلومتری شهر اردکان واقع شده است .وجود معادن سنگ آهن چادرملو، اورانیم ساغند، باریت، روی و گرانیت و همچنین منطقه حفاظت شده دره انجیر با دارا بودن حیواناتی چون کل، بز، میش، قوچ، گربه وحشی، سیاه گوش، یوز پلنگ وهوبره این منطقه را خاص و مورد توجه ساخته است.
بی‌تردید خرانق که یکی از قدیمی‌ترین نقاط استان یزد است، با داشتن مجموعه‌ای از میراث‌های طبیعی و فرهنگی در شمار یکی از شاخص‌ترین مقاصد گردشگری با رویکرد تاریخی و فرهنگی و همچنین شواهد گسترده‌ای از دانش بومی محلی است که زمینه ثبت میراث جهانی را دارد.
از میان برج‌ها و بناهای تاریخی که در ایران وجود دارند یکی از جذاب‌ترین بناها را می‌توان از پل‌ها نام برد. پل به سازه‌ای گفته می‌شود که دو نقطه مختلف در دو سمت یک رودخانه یا یک دره را به یکدیگر متصل می‌کند.
یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه تاریخی خرانق، پل آبرویی دو منظوره است، به‌گونه‌ای که در فصول بارش محل گذر آب و در تمام فصول، گذرگاه عابران بوده و از قدیمی‌ترین سازه‌های انتقال آب استان یزد است.
پل خرانق از قدیمی‌ترین پل‌های کشور و تنها پل انتقال‌دهنده آب روی کشور و یزد است که در فاصله ۶۰ کیلومتری شرق اردکان و ۸۵ کیلومتری شمال شرقی طبس در نزدیکی قلعه خرانق در روستای کویری خرانق ساخته‌شده است.
پل تاریخی خرانق، یک اثر تاریخی بی‌همتا و بی‌نظیر است و تاکنون با این کیفیت و این نقشه اجرایی در هیچ نقطه دیگر کشور نمونه آن دیده نشده است، اگرچه شیوه شترگلو یا پمپاژ طبیعی تحت فشار آب یک پدیده مرسوم در انتقال آب بوده ولی این شیوه در خرانق تقریباً بوم آورد است.
تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر:
وجه‌تسمیه و قدمت آب باره کال خرانق
در مورد وجه‌تسمیه آن به آب باره کال خرانق یا در زبان محلی به پل استرو می‌توان چنین گفت که چون این پل مسیر گذر آب بوده است اهالی روستا به آن پل آب رو (آب باره) می‌گویند و همچنین نام کال به این دلیل است که به مسیر رودخانه کال می‌گفتند و در مورد پل استرو، در زبان محلی به زمین‌های آن‌سوی رود استرو گفته می‌شده است و چون این پل آب رو مسیر عبور آب را به زمین‌های آن طرف رود میسر می‌کرده است به آن پل استرو نیز گفته می‌شود.
در مورد قدمت تاریخی آب باره خرانق نقل‌قول‌هایی وجود دارد و هرکدام به بخش خاصی از آب باره اختصاص داشته که این موضوع را بررسی می‌کنیم. در حول محور این نقل‌قول‌ها، ابتدا بر اساس مقاله‌ای تحت عنوان پل‌های آب رو یا آب باره‌ها که در سال ۱۳۹۰ ایرادشده پایه‌های پل را مربوط به دوره سلجوقی دانسته‌اند. بر اساس تحقیقات میدانی صورت گرفته از پاکار تا روی آب باره به اواخر قاجار بیان می‌شود. در مصاحبه‌ای با یکی از اهالی خرانق که ۱۰۰ سال سن او است این آب باره در ۹۰ سال پیش، بر اثر سیل از پاکار تا روی آب باره آسیبی دیده و مجدداً بازسازی‌شده است.
رنگ آجرهای بکار رفته در پایه‌ها قرمزرنگ و دچار فرسایش شده، ولی در پاکار تا روی آب باره رنگ آجرها زردتر و نمای تازه‌تر نسبت به پایه‌ها دارند. ابعاد آجرها در پایه‌ها ۵×۲۵×۲۵ سانتیمتر ولی از پاکار تا روی آب باره ۵×۲۰×۲۰ است.
نام کاربری قبلی، پل آب رو و شترگلو و نام کاربری فعلی، پل آب رو است.
بنای شترگلو و پل آب بر خرانق در سال ۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
قدمت شترگلو خرانق:
در مورد قدمت شتر گلو می‌توان گفت شتر گلوی خرانق درواقع پس از فروریختن پل آبرو توسط سیل ایجاد شده است.
پایه‌های پل از چند لایه سنگ است که آجرها بر روی پایه‌ها کنار هم چیده شده‌اند. ملات ساروج در لابه‌لای سنگ‌ها و آجرها راز ماندگاری و استحکام پل در طول سال‌هاست.
کالبد این پل از آجرهای قرمز گون است که چشمه طاق‌ها به درونش راه بازکرده‌اند. پل خرانق دارای چهار چشمه طاق به سبک رومی است. این پل ۴۰ متر طول، ۵/۱ متر پهنا و ۵/۷ متر ارتفاع دارد.
پل آب رو (آب باره):
این پل آب رو هیچ‌گاه محل عبور و مرور فرد یا احشام نبوده است. هدف از ساخت این پل تنها انتقال آب از یک ساحل به ساحل دیگر رودخانه کال است. با توجه به سازه پل، با یک پایه سنگی ساروجی در امتداد پل روبرو می‌شویم که احتمال بند یا سیل شکن بودن پل را نیز می‌دهد.
آب باره دارای سه عدد پایه و چهار دهانه و روی این آب باره یک جوی آب که با ملات ماسه سیمان است و روی این آب باره یک جوی آب که با ملات ماسه سیمان و به عرض ۰.۴ متر ساخته‌شده و شیب روی آب باره ۲ درصد است.
پل آب رو (آب باره) همچنان در حال سرویس‌دهی است و آب قنات را از یک‌طرف رودخانه به طرف دیگر انتقال می‌دهد و برای جلوگیری از عوامل آسیب‌رسان به آب باره می‌توان طرح مرمتی با رویکرد استحکام‌بخشی پیشنهاد کرد.
شترگلو:
ویژگی‌های فنی شترگلو این است که لوله افقی قطر آن را بزرگ می‌گرفتند که افت فشار هیدرولیکی کم شود و از طرف دیگر بتوان رسوب‌هایی را که در این لوله قرارگرفته را لایروبی کرد.
قطر چاه نر و لاس را کمتر از لوله افقی گرفته می‌شد که مقطع جریان آب کمتر شود و آب بالا بیاید. همیشه این شتر گلو پر از آب بوده مگر اینکه آب آن را با وسیله‌ای خارج و بخواهند داخل آن را تمیز کنند.
پل خرانق مسیر انتقال آب از یک‌سوی روستا به‌سوی دیگر آن بوده که در حال حاضر نیز مورداستفاده قرار دارد. این بنا تنها پل موجود در شهرستان اردکان است.
از بناهای اصلی بخش خرانق می‌توان به قلعه ، حمام، کاروانسرا، آب‌انبار، مسجد جامع و حسینیه، منارجنبان و بقعه مشهدک اشاره کرد.
گزارش از سید سعید طباطبائی کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد
