درس هایی که از زلزله بم می توان آموخت

زلزله برای سرزمین ما یک واقعیت طبیعی و تاریخی است که به تناوب های زمانی کوتاه و بلند مدت و با شدت زیاد و متوسط دائما نقاطی از کشور ما را مورد هدف قرار می دهد و هیچ گریزی از آن نیست و نقاط مختلف سرزمین ایران به تناوب و با شدت کم و زیا دستخوش این سانحه می گردد و تنها راه مقابله با آن پذیرش منطقی این واقعیت است و انجام اقدامات برنامه ریزی شده و مسئولانه در چهار مرحله ذیل:

الف- پیش از وقوع زلزله

ب- هنگام وقوع زلزله

ج-مرحله نجات بخشی

د- مرحله بازسازی

الف – پیش از وقوع زلزله

پیش از وقوع زلزله، مقاوم سازی بناها در مقابل زلزله به خصوص بناهای عمومی مانند مراکز درمانی، آموزشی، امدادی و … از اهمیت خاصی برخوردار است، بررسی های تاریخی نشان می دهد با توجه به کوهستانی  و نیمه بیابانی بودن سرزمین ایران دو عنصر آب و خاک از دیرباز در این سرزمین از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، حتی به آن حد که انسان باستان برای آب رب النوع تداعی نموده و الهه آب یعنی آناهیتا را مقدس می دانسته است، انسان ایرانی تلاش نموده با توجه به کمبود آب و خاک حاصلخیز و مهمتر از همه کمیاب بودن مکانی که هر دو به طور آشتی جویانه موجود باشند و آب به راحتی خاک حاصلخیز را سیراب کند، به جستجوی چنین مکان هایی بپردازد و لذا وقتی این مکان کمیاب را به دست می آورده شدیداً به آن وابسته می شده و به سختی آن را از دست می داده است.

از طرف دیگر، در گذشته زلزله به عنوان خشم طبیعت هر از چند گاهی او را به دلیل عملکرد بدش مجازات می کرده ولی او تلاش می نموده به دلیل کمیاب بودن مکان آشتی آب و خاک در همان محل زندگی را مجدداً بنیان گذارد و عمل خودش را اصلاح کند تا دچار خشم طبیعت نشود. به همین علت تپه های باستانی مرکب از لایه های تاریخی مختلف بر روی هم یا در جوار هم شکل گرفته اند. ولی اندک اندک متوجه می شود که خشم طبیعت فروکش نمی کند ولی با تغییر مکان یا مقاوم سازی می توان اوضاع را بهبود بخشید، اما به دلیل عدم شناخت پدیده زلزله، جابجایی مکانی نیز به علت محدودیت نقاط زیستی مناسب و گستردگی وضعیت زلزله خیزی کشور کارساز واقع نمی گردد، و در زمینه مقاوم سازی نیز هر چند از طریق بهبود طراحی، بکارگیری مصالح مقاوم، پی سازی های مناسب، بارگذاری های متعادل، کلاف کشی های چوبی،ریشه دار نمودن ساختمان و سبک نمودن سقف ها اقداماتی به عمل می آورد ولیکن این اقدامات به جز در مورد بناهای عمومی مهم و اشرافی در بقیه موارد ابتدایی بوده و همچنان زندگی انسان ایرانی به علت زلزله در مخاطره قرار داشته است.

تدریجاً به این موضوع پی می برد که هر چند وقوع زلزله به عنوان یک پدیده طبیعی طی قرون گذشته چهره نازیبا و مخرب و مهلک از خود به جای گذاشته است، ولی بدون تردید عدم شناخت و بصیرت علمی بر روابط علت و معلولی این پدیده بانی اصلی این همه فجایع بوده است، لذا از طریق طرح مباحث مختلف علمی مرتبط با آن موضوع و رویکرد جدی محققین و متخصصین در پذیرش این پدیده نه به صورت خشم طبیعت و پدیده ای ویرانگر بلکه در قالب شناخت هرچه بیشتر علوم مرتبط با آن منجر به تهیه و تدوین و تالیف کتاب ها، مقاله ها و آئین نامه ها می گردد که در این میان تهیه و تدوین آئین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله (استاندارد ۲۸۰۰ ایران)یکی از اقدام های شایسته و بجایی می باشد که توسط محققین و متخصصین ذیربط ایرانی تهیه و در سال ۱۳۶۷ لازم الاجرا بودن آن به تصویب هیات محترم وزیران می رسد.

نقش موثر و سازنده این آئین نامه و روش های تحلیلی آن در طراحی و ساخت و ساز کشور بر کسی پوشیده نیست، اما وقوع حوادث گوناگون، پیشرفت های علمی، دستاوردهای تحقیقاتی و تغییرات مهمی که در فرآیند رشد علمی و فنی به وجود می آید از یک طرف و مفاد خود تصویب نامه که تجدید نظر در آن را هر ۵ سال یکبار به عهده وزارت مسکن و شهرسازی گذارده است از طرف دیگر، زمینه بازنگری آن را فراهم می آورد، لذا در سال ۱۳۷۲ بازنگری آن شروع و در سال ۱۳۷۷ به اتمام می رسد و کلیه نظرات اصلاحی در متن اعمال می گردد و آئین نامه تجدید نظر شده طراحی ساختمان ها در برابر زلزله در سال ۱۳۷۸ به تصویب هیات محترم دولت می رسد و در سال ۱۳۷۹ نیز در کمیته ملی استانداردهای مهندسی ساختمان و مصالح و فرآورده های ساختمانی در قالب استاندارد ملی ایران به شماره ۲۸۰۰ تصویب می شود. لذا کلیه مهندسین و طراحان دستگاه های اجرایی و اجرا کنندگان ساختمان ها ملزم به اجرای تمامی مقررات و ضوابط این آئین نامه برای تامین ایمنی ساختمان در برابر زلزله می گردید و تفسیر، اصلاح و بازنگری ادواری این آئین نامه بر عهده کمیته دائمی بازنگری آن به صورت یک مجموعه از تخصص های ذیربط قرار می گیرد.

در انتهای تصویب نامه هیات محترم وزیران در خصوص آئین نامه طراحی ساختمان ها در برابر زلزله که توسط وزارتخانه های مسکن و شهرسازی و کشور پیشنهاد گردیده است و به تاریخ ۱۷/۹/۷۸ به تصویب رسیده آمده است:

شهرداری ها و سایر مراجع صدور پروانه و کنترل و نظارت بر اجرای ساختمان ها و همچنین مالکان، کارفرمایان و مجریان ساختمان ها و صاحبان حرفه های مهندسی ساختمان ملزم و موظف به رعایت این تصویب نامه در حوزه شمول تعیین شده می باشند.

لیکن زلزله بم نشان داد که تدابیر مقاوم سازی وزارت مسکن در چندین سال اخیر هر چند از حیطه ذهن گرایی به حوزه خرد و تعقل راه یافته است ولی کارساز نبوده و تمام مناطق شهری و روستایی را پوشش نداده و حتی آئین نامه ۲۸۰۰ نیز که حدود ۱۲ سال ازعمر آن می گذرد و اواخر سال ۱۳۷۸ نیز بازنگری شده است از عمر آن می گذرد و اواخر سال ۱۳۷۸ نیز بازنگری شده است مجدداً نیاز به بازنگری در متن و یا حداقل در روش اجرا و نظارت دارد و دستگاه های اجرایی پیشنهاد دهنده این آئین نامه باید پاسخگو باشند که چرا بسیاری از ساخت و سازهای ۱۲ ساله اخیر شهر بم علی رغم ملزم بودن به رعایت آئین نامه ۲۸۰۰ فرو ریخته اند و مسئولیت این مهم به عهده چه کسی یا کسانی می باشد، اکنون که زلزله را به عنوان یک پدیده طبیعی فارغ از خشم طبیعت مورد بررسی قرار دادیم و برای آن تصویب نامه و ساز و کار اجرایی و نظارتی مشخص کردیم باید مشخص شود مسئول کشته شدن بخشی از شهروندان بمی و اهالی روستای بروات که در واحدهای مسکونی ساخته شده ظرف ۱۲ سال اخیر که اجرای آئین نامه مربوطه الزامی بوده زندگی می کردند و در اثر زلزله فرو ریخته اند برعهده کیست؟آیا آئین نامه مربوطه اشکال داشته؟یا اینکه ساختار اجرایی و نظارت دچار نقصان بوده است؟اگر پاسخ این سئوالات روشن شود شاید بهبودی نسبی در زمینه احساس مسئولیت نیست به مقاوم سازی ساختمان ها در دیگر شهرهای کشور حاصل شود. آیا سازمان نظام مهندسی کشور به این موضوع رسیدگی خواهد کرد یا مراجع دیگر.

ب –هنگام وقوع زلزله

باید این واقعیت را بپذیریم که در هر حال تمام نقاط کشور ما زلزله خیز با خطر نسبی بسیار زیاد تا متوسط می باشد و لذا تا وقتی که مقاوم سازی بناها را به طور مسئولانه سرلوحه ساخت و سازهای خود قرار نداده ایم هیچ شهری و روستایی امن نیست و باید با آمادگی تمام با زلزله به عنوان یک پدیده طبیعی زندگی کنیم و با آموزش دائمی در این زمینه در تمام سطوح آموزشی و حتی در رسانه های عمومی تدبیر لازم برای زندگی در سرزمین زلزله خیز را به بهترین وجهی اشاعه داده و فرهنگ زندگی در سرزمین زلزله خیز را ارتقا بخشیم.

آموزش به شهروندان نه تنها در زمینه انتخاب موقعیت زمین و روش های ساخت و ساز مناسب، بلکه در زمینه دکوراسیون و نحوه زندگی در خانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است، برای مثال توجه به این اصل ساده که انتخاب اتاق هایی که ابعاد کوچکتر، موقعیت مطمئن تر، سازه مقاوم تر و دکوراسیون و نحوه زندگی در خانه از اهمیت ویژه ای برخوردار است، برای مثال توجه به این اصل ساده که انتخاب اتاق هایی که ابعاد کوچکتر، موقعیت مطمئن تر، سازه مقاوم تر و دکوراسیون مناسب تر(کمدها و کتابخانه های دیواری کمتری)دارند برای اتاق خواب، می تواند ارزش سلامتی بسیار بالایی درهنگام وقوع زلزله ایجاد نماید. زلزله بم به ما آموخت کسانی که آموزش های لازم را دیده بودند و یا محل امن تری را برای استراحت انتخاب کرده بودند، خطرات کمتری را متحمل شدند. همچنین فراهم نمودن تجیزاتی در شهر که در هنگام وقوع زلزله جریان شبکه برق، گاز، آب را به موقع قطع نماید می تواند از وارد آمدن آسیب های بعدی جلوگیری کند.