بافت تاریخی شهر نمونه گردشگری ابرکوه، نمادی از گذشته ارزشمند
شهر نمونه گردشگری طبیعی و تاریخی ابرکوه با جاذبه‌های منحصربه‌فرد به عنوان یکی از شهرهای نمونه تاریخی و طبیعی کشور با بیش از ۴۰۰ اثر تاریخی و طبیعی بوده است.
میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: بافت تاریخی ابرکوه از قدیمی‌ترین مجموعه‌های زیستی در منطقه محسوب می‌شود؛ مجموعه‌ای که هم‌اکنون در میان شهر ابرکوه واقع شده است. مساحت محدوده بافت تاریخی ابرکوه به همراه باغات و خانه باغ‌ها که جزء لاینفکی از بافت هستند، ۲۰۰ هکتار است. این مساحت به نسبت ۶۵۰ هکتار مساحت محدوده کنونی شهر، درصد بالایی بوده و حدود یک‌سوم است. چهره کنونی بافت تاریخی، کالبد و ساختار دوره قاجار است، اما عناصر شهری و تک‌بناهای خاص و به بیانی اصالت این بافت از دوران پیش‌تر، حتی قبل از اسلام است. از این عناصر ارزشمند تاریخی می‌توان به مسجد جامع، مقبره گنبد عالی سرو کهن‌سال و خانه تاریخی و ارزشمند آقازاده اشاره کرد. این آثار نمادهای بافت تاریخی محسوب می‌شوند و با شنیدن نام ابرکوه، این آثار به ذهن متبادر می‌شوند.
بافت تاریخی یکی از ارزشمندترین منابع تاریخی ابرکوه است که نماد و نشانه‌ای از گذشته تاریخی شهر است. این بافت تاریخی طی دوران و گذر زمان آسیب کمی دیده ولی کلیت خود را حفظ کرده است. از ویژگی‌های این محدوده، سرزندگی و حضور روابط اجتماعی در آن است.
پتانسیلهای گردشگری ابرکوه
الف: جاذبه‌های طبیعی و محیطی
سرو ۴۵۰۰ ساله
یکی از منابع مهم و جاذب طبیعی ابرکوه سرو کهن‌سال ابرکوه ۴۵۰۰ است. این سرو که به عنوان کهن‌سال‌ترین موجود زنده جهان محسوب می‌شود، برای مردم محلی جنبه تقدس دارد.
باغ‌های تاریخی
این باغ‌ها یا خانه‌باغ و یا کوشک باغ‌ها اغلب در مالکیت خوانین و متمولین شهر بودند. از میان باغ‌های تاریخی ابرکوه، باغ مریم خانم و باغ خورشید خانمی جزو باغ‌هایی هستند که در حال حاضر آباد و مشجر است. سایر باغ‌ها به صورت زمین محصور تا سی سال قبل وجود داشتند، از آن پس در آن بنا سازی شده و در این زمان آثار باغ به آن صورتی که درگذشته بوده، از بین رفته است.
عوارض و مناظر طبیعی
ازجمله عوارض طبیعی که در این منطقه به چشم می‌خورد، تپه سفید در ۵/۳ کیلومتری جنوب شرق و تپه پرستو در جنوب شهر ابرکوه است. همچنین می‌توان به دو غار به نام‌های «غار اعلا» و «غار لاحسینی» اشاره کرد.
دریاچه نمک که هم‌جوار کویر ابرکوه است، در فاصله‌ای اندک از بافت تاریخی ابرکوه قرار گرفته و خود یکی از مناظر طبیعی زیبا و کم‌نظیری را ایجاد کرده است.
کویر ابرکوه
کویر از دیگر مناظر طبیعی جذاب منطقه ابرکوه است. این بستر طبیعی با ویژگی‌های ژئومورفولوژیک خاص خود بافت تاریخی را در بر گرفته است.
ب: جاذبه‌های تاریخی
آن‌چنان که از قرائن برمی‌آید، منطقه ابرکوه یکی از مناطق و منازلی بوده که به علت داشتن آب و هوای معتدل و آب شیرین و روان و خشکی نسبی خاک برای استراحت و اقامت کاروانیان در مسیر راه ابریشم، به وجود آمدن منازلی در مسیر کاروان، در مرحله اول بود که آن منازل به مرور در قرون بعد به شهری بزرگ و معتبر تبدیل شد. بافت کنونی شهر را می‌توان به چهار دوره کاملاً متفاوت تقسیم کرد:
دوره اول: زندگی داخل حصار و ارتباط شهر از طریق دروازه‌های مخصوص، که هم‌اکنون نیز محلاتی پیشوند دروازه دارند.
دوره دوم: خروج از حصار و گسترش شهر خارج از آن‌که عمدتاً به واسطه خندق‌هایی که در شمال و جنوب شهر وجود داشته در جهت شرق و غرب رشد کرده است.
دوره سوم: با احداث خیابان بر اساس حرکت سواره شروع می‌شود. ایجاد محور اصلی یزد ـ آباده که بافت را از کنار مسجد جامع به دو قسمت تقسیم کرده است و پس از آن خیابان اصلی شمالی ـ جنوبی که باعث متلاشی شدن انسجام محلات می‌شود.
دوره چهارم: رشد و توسعه شهر پس از انقلاب اسلامی و گسترش‌هایی که بر اساس سیاست‌های تدوین‌نشده صورت گرفته و بر اساس آن شهرک‌های جدید شکل‌گرفته و توسعه شهر را به صورت شرقی ـ غربی تأکید کرد و پس از آن با گسترش ادارات در این محور این جهت‌گیری تشدید شد.
با توجه به تاریخچه شهر و توسعه تاریخی آن چنین نتیجه گرفته می‌شود که اولین محلاتی که در محدوده کنونی شهر شکل‌گرفته‌اند و حصار قدیم آن را در برمی‌گرفته، محلات بازار، جرم‌الدین، نبادان، درب قلعه، میدان یا دروازه میدان، دروازه عالی و طاووس بوده‌اند.
حصار و برج و بارو: حصار ازجمله عناصری است که در کنار بازار، مسجد، تکیه، میدان و … ساختار شهرهای تاریخی ایران را تشکیل می‌دهند.
شهر ابرکوه با توجه به موقعیت ویژه زمین‌شناسی و جغرافیایی خود، از دو شکل حصار بهره گرفته است. بدین صورت که دیوار حصار، به صورت کامل در اطراف شهر کشیده شد. پس از آن با استفاده از مسیل‌های طبیعی (که به صورت خندق‌های طبیعی اطراف شهر را محاصره می‌کرد) و ارتباط دادن آن‌ها با حفر خندق‌هایی جدید با یکدیگر، خندقی ترکیبی (مصنوعی – طبیعی) در جوار آن شکل گرفت که مقاومت شهر را دوچندان می‌کرد.
دروازه‌های قدیمی: در ابرکوه نیز همچون سایر شهرهای قدیم که دارای حصار بوده‌اند، دروازه‌هایی برای ارتباط شهر با بیرون از حصار وجود داشته که جهت این دروازه‌ها نیز رو به مهم‌ترین مسیرها و راه‌های ارتباطی شهر ابرکوه با سایر شهرهای بزرگ آن دوره بوده است. تعداد چهار دروازه اصلی شهر عبارت از دروازه علی، دروازه میدان، دروازه جهانستان و دروازه درب قلعه است.
برج‌های حصار: حصار ابرکوه دارای ۱۴ برج بوده که از این تعداد چهار برج سالم باقی‌مانده و مهم‌ترین استفاده آن‌ها، نگهبانی و استقرار نیروهای مدافع و دیده‌بانی از بیرون شهر بوده است.
دروازه سنگی
خندق‌های سنگی مصنوع: یکی دیگر از آثار تاریخی شهرستان ابرکوه خندق‌های دست کند است در ایجاد امنیت ابرکوه نقش مهمی داشته است. این آثار باارزش را به دوره ساسانی نسبت داده‌اند.
خندق سنگی مصنوع (دست کند)
خانه آقازاده: یکی از خانه‌های قدیمی بافت تاریخی ابرکوه خانه آقازاده است این خانه محله دروازه میدان واقع شده و از نظرمعماری و به‌کارگیری عناصرمعماری سنتی ایران درخور توجه است. قسمت شاخص و جالب‌توجه این بنا بادگیر دوطبقه وکلاه‌فرنگی بوده که در نوع خود بی‌نظیراست و ارتفاع بادگیر ۱۸ متر و مساحت آن ۱۸ مترمربع است. قدمت خانه آقازاده به دوره قاجاریه بازمی‌گردد.
بادگیر ۲ اشکوب خانه آقازاده
آسیاب‌ها: آسیاب‌ها از بناهای عمومی بوده که در کنار بافت تاریخی و اغلب بر سر مسیر آب واقع بودند. در فصول خاص و برای آرد کردن محصول گندم و جوی منطقه از این بناها استفاده می‌شد.
قلاع تاریخی منطقه:
آبادی‌های ابرکوه دارای برج و بارو بودند که به شکل دژهایی مستحکم کار می‌کردند. قلعه فیروزآباد و قلعه بداف از مهم‌ترین آن‌ها هستند.
قلعه فیروزآباد: یک مجموعه مسکونی است با پلانی مربع مستطیل‌شکل با دیوار چینه‌ای بلند و چهار برج در چهار گوشه آن‌که از خشت خام و گل ساخته‌شده است. این مجموعه به خاطر زنده بودن و حیات در آن درخور اهمیت و توجه است.
قلعه بداف: قلعه روستای بداف ازجمله بناهای تاریخی بخش بهمن شهرستان ابرکوه است. این بنا با پلانی بیضوی و مساحتی حدود ۱۵۵۰ مترمربع با مصالح خشت‌خام و گل ساخته‌شده است. سردر ورودی با تزئینات خشتی زینت داده‌شده و امارت‌های چندی که خانه‌های مسکونی قلعه‌نشینان بوده تقریباً سالم مانده است. این بنا مربوط به دوره افشاریه است.
یخچال‌های قدیمی
یخچال‌ها یکی از بناهای عمومی ارزشمند بودند که برای نگه‌داری یخ و استفاده در تابستان کاربرد داشتند. چهار یخچال قدیمی در ابرکوه وجود داشته که هنوز موجود و سالم هستند. یخچال فتح‌آباد، یخچال آقازاده، یخچال هک و یخچال مریم‌آباد مهم‌ترین یخچال‌های بافت تاریخی ابرکوه هستند.
ج: جاذبه‌های زیارتی و مذهبی
مسجد جامع: مسجد جامع ابرکوه از ارزشمندترین عناصر بافت تاریخی ابرکوه محسوب می‌شود. دوره ساخت این بنا به قرون ۳ و ۴ هجری می‌رسد. در دوره‌های بعد نیز گسترش‌هایی در این بنا دیده می‌شود. بنای امروز مسجد چهار ایوانی است و از تزئینات خاص آن می‌توان به گچ‌بری‌های نفیس محراب و کتیبه کاشی‌کاری یکی از صفه‌ها و نقش‌های اسلیمی نقاشی شده بر گچ حجره‌های یک ضلع اشاره کرد.
مسجد جامع ابرکوه
مسجد بیرون: این مسجد نیز از ابنیه ارزشمند تاریخی ابرکوه بوده که در جنوب شرقی بافت تاریخی و در محله جهانستان واقع است. این بنا دو ایوان و یک گنبد خانه دارد. بقایای تنها مناره مسجد در قسمت شمال محوطه گنبد دار واقع‌شده است. این مسجد با گنبد و طاق پوشش یافته و بنا بر منابع معتبر قدمگاه علی بن موسی‌الرضا (ع) است.
سیدون علی نقیا: بنایی چهارضلعی است از خشت که گنبدی آجری و بلند دارد. در دایره داخلی گنبد، کتیبهای از آیات قرآن به خط کوفی و به رنگ آبی نقش شده است. قدمت این بنا حدوداً به سال ۷۵۰ هجری بازمی‌گردد.
مقبره گنبد عالی: یکی از بناهای سنگی دوره دیلمیان و یکی ازنفایس هنرمعماری ایران و یکی از سالم‌ترین بناهای تاریخی ابرکوه است. این بنای تمام سنگی پلانی هشت‌ضلعی دارد. گنبد آن نیز از سنگ است. ارتفاع و بلندای برج ۲۲ متر و ضخامت دیوار گنبد ۲ متر است. در این بنا سه ردیف مقرنس زیر پایه گنبد و دو رشته کتیبه به خط کوفی بنایی از آجر برجسته که یکی زیر مقرنس‌ها و دیگری بر بالای ورودی قرارگرفته است. بنای مذکور آرامگاه امیر عمیدالدین شمس‌الدوله دیلمی و مادرش از طایفه هزار اسب بوده است.
مناره مسجد ـ مدرسه نظامیه: دو مناره مرتفع بر روی سردری بلند که می‌گویند در این محل مسجد، بازار و مدرسه وجود داشته است. بدنه مناره‌ها از کاشی فیروزه‌ای‌رنگ و به خط کوفی بنایی با کلمات (الله‌اکبر) به نحو زیبایی تزئین شده است.
گزارش از مژگان گلزار، رئیس اداره برنامه‌ریزی سرمایه‌گذاری و زیرساخت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد
انتهای پیام/
