میراث شناختی پنج انگشت ابرکوه با نشانه‌هایی از ادوار ماقبل تاریخ
محدوده کوه پنج انگشت و عرصه‌های کفه‌ای اطراف آن یکی از عرصه‌های طبیعی، بکر و تقریباً دست‌نخورده‌ایست که اکوسیستمی بسیار ارزشمند و محدوده‌ای دیرین‌شناسی مهمی محسوب می‌شود.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد: با عبور از روستای اسفند آباد و در مسیر جاده آسفالت به سمت مروست، پس از طی ۸ کیلومتر و بعد از گذر از روستای هارونی با قلعه بسیار قدیمی و سابقه‌ی تاریخی‌اش، کوهی کم ارتفاع در فاصله‌ی نزدیکی به جاده خودنمایی می‌کند. این کوه بافرم خاصی که دارد کوه پنج انگشت نام دارد.
مشخصات تشریحی و قدمت اثر:
ابرکوه در گذشته از زیستگاه‌های مهم حیات‌وحش در فلات مرکزی ایران بود، که تا اواخر دهه ۴۰ تعدادی گورخر، آهو و جبیر در آن زیست می‌کردند.
حتی در گزارش‌های اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، کفه (کویر) ابرکوه به عنوان یکی از زیستگاه‌های خوب گورخر در ایران یاد شده است.
دشت‌های این شهرستان از یک‌طرف به تالاب گاوخونی و از جنوب تا بهرام گور فارس و از طرف غرب به کوه‌های زاگرس و از شرق به کویر ابرکوه – مروست شهرستان خاتم منتهی می‌شود.
این منطقه با توجه به گستردگی و تنوع زیستگاهی عامل پیدایش تنوع حیات‌وحش و غنای زیستی است.
میراث شناختی پنج انگشت ابرکوه در حاشیه کفه نمک ابرکوه قرارگرفته و شامل کوه پنج انگشت، پهنه‌ای با حیات وحش در حال انقراض و سایت باستانی انسانی- فسیلی است.
در حال حاضر سایت تکثیر گورخر ایرانی در این منطقه و در نزدیکی کوه پنج انگشت ایجاد شده که روند انقراض این‌گونه نادر را متوقف کرده است. علاوه بر آن گونه‌های مختلفی از پرندگان، گربه‌سانان و سایر پستانداران در این منطقه زیست می‌کنند.
قدمت این منطقه را می‌توان دوره اول تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی (کواترنری) دانست.
کوه پنج انگشت علی‌رغم ارتفاع کم، به سبب شکل ویژه‌ای که دارد و از دور شبیه انگشتان دست انسان است، یکی از کوه‌های معروف شهرستان ابرکوه محسوب می‌شود.
این منطقه یکی از زیستگاه‌های حیات وحش شهرستان ابرکوه است و گونه‌های مختلفی چون گورخر ایرانی در منطقه زیست می‌کنند.
در اطراف این منطقه به سبب وجود شرایط مساعد دما و فشار، فسیل‌های زیادی از جانوران و گیاهان دریایی مربوط به ۲ تا ۵ میلیون سال پیش، شکل‌گرفته و برخی از آن‌ها تابه‌حال سالم و به شکل کامل باقی‌مانده که فسیل شاخص محسوب شده و جهت مطالعات زمین‌شناسی، زیست‌شناسی، دیرین شناسی و … کاربرد زیادی دارد.
این در حالی است که این منطقه از منظر طبیعی در بین دو منطقه نمکزار و کوهستانی قرار دارد که بخش شمالی آن درگذشته نه‌چندان دور یک باتلاق و نمکزار طبیعی بوده و بخش جنوبی آن کوه‌های زنجیر مانند زاگرس است.
مضاف بر موارد یادشده، اشیای تاریخی از ادوار پیش از تاریخ و تاریخی از اطراف این منطقه کشف‌شده که از این بین، کشف یک سر پیکان تاریخی بسیار قابل‌توجه بوده است. ظاهراً این پیکان مربوط به دوران ماقبل تاریخ است ولی تعیین سن دقیق آن نیازمند آزمایش‌ها و مطالعات بیشتری است.
فسیل‌های یافت شده در منطقه که غالباً بقایای برجای‌مانده از گیاهان و جانوران دریایی است که در دوره ژوراسیک و ماقبل آن در آب‌های این منطقه می‌زیسته‌اند؛ با توجه به رنگ آن‌ها (کرم و شیری‌رنگ) مربوط به دوران الیگوسن تا میوسن (دوران چهارم) هستند.
گونه‌های گیاهی:
کفه ابرکوه با وسعت ۱۵۹۰ کیلومترمربع و ارتفاع ۱۴۴۱ متر از سطح دریا در شرق شهرستان ابرکوه واقع‌شده و از میان ۱۵۶ گونه گیاهی یافت شده در این منطقه، ۳۱ گونه گیاهی دارویی است.
بیشترین گونه دارویی این منطقه متعلق به خانواده‌های Labiatae و Brassicaceae است. گیاهان مذکور از نظر جغرافیای گیاهی متعلق به مناطق ایران-تورانی، مدیترانه‌ای، صحارا-سندی و جهانی هستند این ۳۱ گونه متعلق به ۱۸ تیره بوده که بیشترین گونه‌های دارویی در تیره‌های نعنا و شب بو قرار دارند.
از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی منطقه می‌توان به درمنه، اشنان، قیچ، کاروان کش، تاغ، گز، نی، خارشتر، عجوه، چزه، نسی، شپشو، انجیر کوهی و بادام کوهی اشاره کرد. سابقاً در قسمت هایشمال شرق و شرق منطقه جنگل‌های یکدست و طبیعی تاغ وجود داشته که در اثر برداشت بی‌رویه به منظور استفاده به عنوان هیزم و زغال از بین رفته و در حال حاضر تنها در برخی نقاط به شکل پاجوش بعضی از پایه‌ها مشاهده می‌شود.
گونه‌های جانوری:
همان‌گونه که به آن اشاره شد سایت تکثیر گورخر ایرانی در فاصله کمی از این اثر (کوه پنج انگشت) قرارگرفته است که به گفته کارشناسان محیط‌زیست به سبب ویژگی‌های آب و هوایی، یکی از موفق‌ترین سایت‌های تکثیر کشور است.
علاوه بر آن گونه‌های دیگری چون جبیر، آهو، روباه، میش و بز و… نیز در این منطقه زیست می‌کنند. این نشان‌دهنده سابقه حضور این‌گونه‌ی در حال انقراض در منطقه است. این سایت به وسعت ۱۷۰ هکتار در ۶۰ کیلومتری شهر ابرکوه در مجاورت جاده ابرکوه – مروست ایجادشده است
کل و بز، قوچ، میش، آهو، خرگوش، کفتار، روباه معمولی و انواع جوندگان از مهم‌ترین پستانداران منطقه هستند.
شواهد و سوابق موجود حاکی از وجود جمعیت‌هایی از گونه‌های دشت زی به ویژه گورخر، آهو، جبیر، یوزپلنگ و کاراکال در این منطقه و دشت‌های مجاور آن است.
در واقع چنین زیستگاه دشتی وسیعی تأمین‌کننده نیازهای زیستی این‌گونه هاست. از مهم‌ترین پرندگان منطقه می‌توان به زاغ بور، باقرقره شکم سیاه، هوبره، چکاوک کاکلی، کبوتر چاهی، کبک، تیهو، دلیجه و انواع مختلفی از پرندگان مهاجر زمستانه و پرندگان شکاری اشاره کرد. جمعبه ویژه در اطراف اراضی کشاورزی و نیزارهای منطقه قابل‌توجه است.
به‌طورکلی در این منطقه گونه‌هایی متنوعی از پرندگان، خزندگان و پستانداران شناسایی‌شده که برخی از این‌گونه در اولویت حفاظتی قرار دارند.
پستانداران: ۲۰ گونه پستاندار در این منطقه شناسایی‌شده که به شش راسته و هشت خانواده تعلق دارند که از این تعداد دوازده‌گونه به عنوان اولویت‌های حفاظتی در ایران و جهان معرفی‌شده‌اند. از مهم‌ترین و شاخص‌ترین پستانداران از تیپ کوهستانی منطقه کل و بز، زیستگاه تپه ماهوری _کوهپایه‌ای قوچ و میش، زیستگاه دشتی و بیابانی جبیر، کاراکال، روباه معمولی، گرگ و شغال را می‌توان نام برد.
پرندگان: در این منطقه در مجموع ۴۴ گونه پرنده از ۲۲ خانواده شناسایی‌شده که ۱۲ گونه آن در سطح ملی و بین‌المللی حمایت‌شده هستند. گونه‌هایی نظیر سارگپه پا بلند، عقاب شاهی، عقاب دشتی، عقاب مار خور، دال و دلیجه در این دسته واقع‌اند. سایر گونه‌های پرندگان منطقه شامل کبک و تیهو، پرندگان بیابانی نظیر زاغ بور، باقرقره و گاهی هوبره هستند.
خزندگان: در این منطقه حفاظت‌شده ۱۶ گونه از خزندگان نیز شناسایی‌شده‌اند که شامل یک‌گونه لاک‌پشت، ۹ گونه از مارمولک‌ها و شش گونه از مارها هستند که از این تعداد گونه لاک‌پشت مهمیزدار و بزمجه بیابانی در اولویت حفاظتی قرار دارند. مارهای شناسایی‌شده برخی سمی و خطرناک نظیر مار جعفری، افعی شاخ‌دار، افعی گرزهومار ککدار و گونه‌های نیمه سمی و غیررسمی همانند شتر مار و تیرمار هستند.
میزان آگاهی مردم از وجود اثر:
در حال حاضر این محدوده شامل کوه پنج انگشت و سایت فسیلی اطراف آن است که از معروفیت نسبتاً بالایی در میان اهالی بومی منطقه برخوردار است، به‌گونه‌ای که در موارد زیادی مشاهده‌شده که برای جمع‌آوری فسیل به این منطقه مراجعه می‌کنند.
توجیه حفاظتی و قابلیت های اثر طبیعی:
این اثر به دلایل ذیل دارای اهمیت زیادی بوده و برای حفاظت آن تلاش بیشتری باید انجام پذیرد.
وجود فسیل‌های چند میلیون ساله در این منطقه
وجود کفه نمکی ابرکوه در این منطقه و نقش اقتصادی آن
وجود چندگونه گیاهی و جانوری در لیست IUCN در منطقه که زندگی آن‌ها وابسته به منابع آبی محدود منطقه است به ویژه هوبره و زاغ بور
وجود برخی جریانات آبی (چشمه) در دل بیابان‌های ابرکوه
احتمال بالای تخریب آن به واسطه استحصال بی‌رویه برای مصارف معدنی و صنعتی منطقه
زیبایی خیره‌کننده این اثر در تمام فصول سال
وجود فعالیت شکار در منطقه به‌وفور
برخورداری از وسعت و فضای مناسب برای حفاظت
اکوسیستم حساس و شکننده
هجوم بدون برنامه و مدیریت گردشگران در برخی از ایام خاص سال و خطر صدمه به اثر و مناظر طبیعی اطراف
وجود سابقه حضور گور ایرانی در محدوده این سایت و نیز وجود سایت پرورش گورخر از نقاط شاخص این سایت است.
این محدوده محل جوجه آوری و زندگی گونه ارزشمند بالابان است.
میراث شناختی پنج انگشت ابرکوه به لحاظ ویژگی‌های زمین ساختی و ژئومورفولوژی واجد ارزش بوده و نیازمند حفاظت است، آثار متعددی از حیات، نظیر فسیل‌های چندین میلیون ساله و نیز آثار دست‌ساخته انسان مربوط به هزاران سال قبل در این محدوده پراکنده‌شده است و درواقع جزئی از هویت و دارایی زمین‌شناسی منطقه و کشور محسوب می‌شود.
این محدوده سال گذشته در فهرست آثار ملی طبیعی کشور باشماره ۱۲۳۳ به ثبت رسیده است.
گزارش از نجمه میثاق کارشناس روابط عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یزد
انتهای پیام /
