مسجد ملا اسماعیل

مسجد ملا اسماعیل          شماره ثبت ملی  :946

موقعیت مکانی :

مسجد ملا اسماعیل در ضلع جنوبی خیابان قیام ، محله مصلی ،انتهای خیابان مسجد ملا اسماعیل واقع شده است

بانی

این مسجد بزرگ منسوب به ملّااسماعیل اثرآخوند ملااسماعیل عقدایی ،متولّد ۱۱۸۸ هجری، ازعلمای یزد وفقهای مشهور سدۀ سیزدهم هجری بوده که درسال۱۲۳۰ هجری وفات کرد ودر مقبرۀ مجاورمسجد به خاک سپرده شد .      

 آخوند ملّااسماعیل عقدایی مسجد را درعهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار دریزد بناکرد. وی فرزند عبدالملک یا حاجی ملک عقدایی بود و درقصبه عقدا درسال ۱۱۸۸ هجری متولدشد. اوتحصیلات خود را درنجف گذراند واز شاگردان برجستۀ شریف العلماء وبحرالعلوم معروف و مرجع تقلید دریزد بود .آیت الله نامبرده درسال ۱۲۰۸ ازنجف به عزم زیارت امام رضا(ع)به مشهد رضوی رفت وپس از آن برای ملاقات ارحام خود به یزد آمد. اهالی او را نگاه داشتند و فتاوی او را در موقع عمل گذاشتند .

 ملّااسماعیل عقدایی فقیه ای بوده به دیگران شباهت نداشت وهمتش بلند ومقامش ارجمند بود . وی دارای قریحه ای سرشار ودر سرودن اشعار عربی مهارت بسیار داشت ومنظومه ای درعلم معانی وبیان دارد .

  آثار وابنیۀ بسیاری به همّت او تعمیر وساخته شده است، مثل : تعمیر مدرسۀ محسنیۀ زیر دو منار، مزرعۀ آخوند در پشتکوه ودیگری مسجد ملّااسماعیل. نامبرده مسجد مذکور را در اواخر عمر خویش ساخت ومقبره ای نیز در جوار آن بنا کرد ودرسال ۱۲۳۰ هجری قمری درگذشت ودرهمان مقبره مدفون گردید .

منابع تاریخی

ملااسماعیل در سال ۱۲۲۲ هجری زوایای دو طرف کریاس و طنبی های دوطرف گنبد شبستان راتمام کرد و چون پس ازوفاتش مسجد کامل نبود، میرزاسلیمان طباطبایی (‌متوفی به سال ۱۲۵۱ ) دراتمام آن مسجد اهتمام کرد وساختمان آن پایان یافت .        

وصف قسمتهای مختلف مسجد از زبان مؤلّف تذکره جلالی چنین است : (( مشتمل است به ایوان گنبدهای بس عالی ومتعالی . دهنۀ ایوان شانزده ذرع شاه است ودر ایوان وگنبد دو جماعتخانه وغرفه ها ترتیب داده شده ودر وسط صحن مسجد حوضی است وسیع وآب قنات جدیده در آن جاری است ودردو طرف حوض دو تریشه ( باغچه )‌ قرار داده شده که مشتمل است بر اشجار ودرختان گوناگون ودرطرف صحن مسجد غلام گردش هائی با آجر وگچ ساخته اند ودرطرف یمین [ قسمت راست ] صحن شبستان دو جماعتخانه بسیار وسیع ونیکو طرح انداخته اند ودرمقابل قبله کریاسی نیکو اساس ترتیب داده شده درطرف یسار کریاس حوضخانه ای است روح افزا ودرطرف یمین آن مدرسی با روح وصفا ودرخارج مدرسه ای است دلگشا مشتمل بر مجرات تحتانی وفوقانی.))

مشخصات

ازنظر فرم جزء مساجد یک ایوانی است که شامل سردر ورودی باشبستان بزرگ گنبد دار دوطنبی قرینه ستوندار است . ایوان بلند وگنبد دوپوششی پیازی شکل آن با مقرنس کاری آجری که تلفیق آجر با کاشی به صورت مقرنس (لانه زنبوری ) به زیبایی وشکوه این بنا جلوه خاصی بخشیده است . 

این مسجد از آجر وخشت خام یاملاط گل وگچ ساخته شده و ازتزئینات ظریف کاشیکاری به دور است ، ولی تزئینات سردرها بیشتر با آجر انجام شده وتنها شبکه های کاشیکاری غرفه ها وکتیبه دور گنبد از کاشی لعابداراست که مربوط به دوران متأخّر است .   این مسجد به سبب ایوان وسیع وطنبی های ستوندار وشبستان غربی زمستانی که دارای ۳۲ عدد ستون با دهنه وسیع است و ایوان گنبد دار که دقیقاً   75/ 15 متر است از همان زمان ساخت زبانزد عام وخاص بود . سردربلند با مقرنس کاری آجری در مسجد دارای شکوه خاصی است ،گنبد دوپوشه پیازی شکل ، حوضخانه وسیع ستوندار با درهای ارسی آلت کاری شده وصفه های قرینه سازی شده صحن مسجد وغلام گردشی های آن زیبایی خاص به آن بخشیده است که می توان آن را ازشاهکارهای معماری ایران در سدۀ سیزدهم هجری دانست.))

 درسالهای اخیر مسجد ملّااسماعیل درفهرست آثار ملّی به شماره۹۴۶ به ثبت رسیده است.

در مراسم سیزدۀ محرّم وگرامی‌داشت خاطره جاویدان عاشورا از اقصی نقاط شهر دستجات وهیئتهای سینه زنی وعزادار با شکوه خاصی راهی مسجد می شوند.این مراسم درنزد یزدیان در خور ستایش و تحسین می باشد.همچنین تجمع مردم درمسیرمسجد وداخل‌آن در این روز درایران بی نظیر است .

مسجد ملّااسماعیل( محلّ برگزاری نمازجمعه) از بزرگترین مساجد استان یزد است که پس ازپیروزی انقلاب اسلامی درمحورهای جنوب وشرق توسعه بسیاری یافت  . سومین شهید محراب آیت الله صدوقی پس از ادای فریضۀ جمعه دراین محل به شهادت رسیدند.تزئینات مسجد ملّااسماعیل به مقرنسهای گچی وآجری محدود می شود که مقدار کمی کاشی درآنها به کار رفته است . طاق کریاس این مسجد ومدرسه به صورت کاربندی آجری اجرا شده که زیبایی خاصی دارد . گنبد مسجدنیز فاقد تزئینات بیرونی است و قطر دهانه آن به ۷۵/ ۱۵ متر می رسدوتقریباً با دهانه ایوان یکی است که این ویژگی معماری در هیچ یک از مساجد ایران نظیر ندارد .

           بازار وآب انبار ملّااسماعیل درکنارمسجد قراردارد . ورودی اصلی مسجد از سمت شمالی ( بازارچه)می باشد ،که چند کتیبه ویک وقفنامه درسمت چپ جلب توجه می نماید .حیاط اولی دارای فرم قاجاریه با ارسی های کوچک چوبی ودردوطبقه است . پس از آن سر در ورودی دیگری با کاشیکاری جالب ودرب ورودی چوبی قدیمی وجود دارد .همچنین دوراه ورودی سمت چپ وراست حیاط بزرگ مسجداست که درسمت غربی آن شبستان زمستانه ودرسمت شرقی یک حجره وجوددارد . در دوطرف غربی وشرقی یک راهروی ستوندار مسقف به طاق است.کلیه درهای شبستان و حجرها به داخل آن باز می شود . شبستان تابستانی درضلع جنوبی قرار دارد که روبروی آن ایوان بلند آجری است که آن رابارنگ سبز پوشانده اند . دردو سوی شبستان ستون و سقف آن دارای قوس جناقی است ، ولی سقف شبستان گنبدی است که با آجر تزئین شده واز خارج گنبد تنها نوارهای سبز رنگی ازکاشی به چشم می خورد . هیچ گونه تزئینات کاشی متعلق به سدۀ سیزدهم هجری در آن نبوده وبتدریج درتعمیرات مجدد قبلی قسمتهایی از آن به کاشی مزیّن گردیده است .

           مسجد ملّااسماعیل پس ازمسجدجامع ومسجدامیرچقماق ازهرجهت بر سایر مساجد یزد برتری دارد . این بنا از لحاظ معماری شبیه به بنای مسجد امیرچقماق است . دردوسوی شبستان گنبد دو شبستان ستوندار دیگرکه تعداد آنها درهر طرف هشت ستون هشت ضلعی با مقرنسهای گچبری وطاقهای کوپل داراست، وجود دارد. درهر دو شبستان محراب ودربالای آن بادگیر تعبیه شده است.نوردراین شبستان از پنجره هایی باآجرهای مشبک که ازطرف کوچه ها جنب مسجد قرار گرفته اند ، تأمین می شود . ایوان این مسجد بسیار بلند است که شبیه آن را می توان درمسجد کبیر کرمان ومسجد جامع یزد یافت .

          هیچ گونه تزئینی دراین دوشبستان الحاقی بجز مقرنسهای گچی وجود ندارد .شبستان زمستانی درضلع شمالی مسجد واقع واطراف صحن مسجد ،رواقها وطاق نماهایی است که روی آن با آجرکاری تزئین شده است .دردو طرف ورودی اصلی مسجد که به پیشخوان حیاط ضلع شمالی آن منتهی می شود اتاقی بادرهای ارسی وجود دارد. سقف ورودی آن آجری ودرقسمت صحن باکاشی وآجر لعابدار پوشش داده شده است . حوض سنگی ای نیز درمیان مسجد قرار دارد .

کتیبه های تاریخی

  ازتزئینات کاشی تنها یک ردیف کاشی به صورت کتیبه ازاره‌ای،اطراف گنبد را از داخل پوشانده است که سوره (( انا فتحنا …)) را بر روی زمینه لاجوردی با نقش سفید نگاشته اند. بربالای ورودی بلند شبستان میانی یک ردیف کاشیهای گلدانی با رنگهای طلایی وسفید بر روی زمینه سبز کار شده ودرمرکز قوس ورودی بلند آیه (( واذکر فی الکتاب انه کان صادق الوعد )) و زیر آن کاوه دیده می شود . بر سردر مسجد سنگ تاریخ بنا از مرمر سفید قرارگرفته که بر روی آن تاریخ ۱۲۲۷ هجری دوران سلطنت فتحعلیشاه قاجار نقر شده است. اطراف پیشخوان ورودی نیزحجره هایی ساخته اند و بر روی هر درب ورودی مسجدعبارت: (( قال محمد رسول الله انا مدینه العلم و علی بابها )) دیده می شود . سنگ تاریخ مسجد که بر روی سنگ سیاه کنده اند درسمت چپ درب ورودی قراردارد ودرمورد وقف نامه بانی ودوره سلطنت قاجاریه توضیحاتی آورده ونام محمد شاه غازی را ذکر کرده است. این کتیبه به خطّ محمد صادق رضوی به تاریخ ۱۲۵۸  است . 

 آثار مسجد عبارت است از:

۱ـ  قطعه سنگی منصوب بر سردرورودی مسجد بدین شرح((السلطان بن سلطان فتحعلی شاه قاجار خلد الله ملکه . درشهر شوال فی سنه ۱۲۴۶ عربی موافق توشقان ئیل ترکی مطابق فروردین ماه جلالی که موکب مسعود معدلت پرور وضیای مصباح انجمن مشکوه اولیای عهد تاجداران نامور نواب مالک رقاب اشرف والانایب السلطنه العلیه عباس میرزا شید الله معدلته ودولته تشریف فرمای محروسه یزد گردید وابواب رفاه وامان برچهره‌عباد ورعایای آن سامان گشود واسطه عقد وزیر باتدبیر ورضایت میرزا ابوالقاسم قائم مقام استحصال موجبات دعاگوئی دولت بهیه را مأمور اوامر علیه بود طلباً لمرضات الله وتحصیلاً لدعاء دوام الدوله العظمی سرکار اشرف ولیعهدی حکم اصدارنمود تا کارگزاران سرکار عصمت صداروالا امیرزاده اعظم سیف الدوله میرزا صاحب اختیار دارالعباده یزد صنف خبازی محروسه‌مزبور را ازوجوه دیوانی به کلّی معاف دارند ومباشران وجوه اصناف مزبور قلم وقدم ازحواله ومطالبه آن کوتاه نمایند ومخالفان حکم قضایشان ازمعاصران وآیندگان معلون ملعون لعن ابدی ومطعون طعن سرمدی بوده باشند . ضمن بدله بعد ماسمعه فاثمه علی الذین یبدلونه )).

      هدف ازمضمون مطالب مذکور درفوق بدین شرح است :‌ درماه شوال ۱۲۴۶ هجری قمری، مطابق فروردین ماه عباس میرزا با اعیان     لشکری وکشوری عازم ولایت یزد گردید . وی به صلاحدید میرزا ابوالقاسم قائم مقام صنف نانوایان خطّۀ یزد را ازدادن مالیات به کلّی معاف نمودوکارگزاران وجوه اصناف موظف اند که این دستور را رعایت کنند . هر کس بر خلاف این دستورات عمل نماید مشمول لعن ونفرین ابدی گردد .

  2ـ سنگ منصوب درسمت چپ ، بالای سردر بزرگ ورودی به اندازه‌52 ×43 سانتیمترمطالبی به خطّ نستعلیق به شرح زیرآمده است: ((درعهد دولت پادشاه جمجاه عدالت گستر واوایل خلافت سلطان ملایک سپاه رعیت پرور السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان الغازی فی سبیل الله محمد شاه قاجار خلد الله ملکه که قلع وقمع بدع ومحدثات راپیشه خود ساخته درسنه تخاقوی ئیل ۱۲۵۱ هجری مراعی وسرداری شهر وحومه بلده دارالعباده یزد را که ازجمله بدع ومحدثات وازتحمیلات جدیدست به کلّی منسوخ ومتروک فرموده که من بعد الی یوم الموعود سلاطین بعد خلف خلفاءً خلف وحکام ضباط ومباشر دیوانی بلده مزبور متعرض مراعی مزبورنگردیده، مخالفین به غضب وسخط خداوند علیم وبه لعنت پروردگارحکیم گرفتار ودرنار جحیم وعذاب الیم موبد ومخلد باد ، تحریراً فی سنه ۱۲۵۱ محمد ابراهیمی . ))

  3ـ  سنگ منصوب برجرز غربی (‌ دست راست ) سردر ورودی مسجد به اندازه ۹۹ × 44 سانتیمتر که نوشته های منقور بر آن به خطّ نستعلیق چنین است:(( درشهررمضان سنه ۱۲۴۷ که موکب مسعود داور معدلت پرور وضیای مشکوه مصباح اولیای عهد انجمن تاجداران نامور سرکار نایب السلطنه عباس میرزا ادام الله شوکته تشریف فرمای یزد گردیده ابواب بخشش وجود عطای نامحدود بر چهره‌آمال رعایای این حدود گشود، اختیار این دیار آباد به کارگزاران خسرو بختیار نژاد سیف الدوله میرزا آنکه به عدل واحسان وبه دست و زبان وشمشیر وبردهان مالک رقاب ثواب وعقاب است ماءالنهر شمشیرش مطهر ارض ازپلیدیهای ظلم وحیف وجوهر جیف تیغ جهانگیرش مسطور الخیر سیاه مشق والسیف تفویض فرمود . 

            ازآن پس همه رسمی غور آماده وداد معدلت را داده من باب العداله بدع سالفه را موقوف ومظالمهای سالفه را مردود فرمودند. ازجمله ….ومظالم مدفوعه تهدی در خصوص میاه اهرستان حومه یزدست که سابقاً اقویا بر ضعفا اجحاف می نمودند وبر قسمت مدار که تماماً دوازده روزشبان است می افزودند وفاضل را به تغلب می ربودند مقرر فرمودند که ابداً از مدارمقرره زیاده وکم به هیچ اسم ورسم دخل وتصرف نشود .

 مالکین خالصه وارباب بدون میل وحیف سهم خود را متصرف ودیگر مرور میاه وقف آباد که حسب الوقف در مرور آن مسجد جامع عتیق داخل حصار یزد بوده سابقاً در اجرای آن ودر مجرای وقف شرعاً تقصیر نموده بودند به طریق وقف واقف میاه وقف آباد را جاری ومنع بدع مدفوعه ودفع مظالم مدفوعه وبرقراری مستمری بوده باشد وبه علت قلّت عایده کسب بنایی توجیه وتحمیل کسب آنها را موقوف داشته ومخالف این احکام ازین معاصران وآیندگان ملعون ازل وابد ومطرود واحد احد گرفتار نفرین رسول احمد خواهد بود . ضمن بدله بعد ماسمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه . درغره شهر محرم الحرام سنه ۱۲۴۸ . کاتب ونقاش وحجار این حرف لوح کمترین چاکر فدوی اشرف والاسلام ادام الله دولته واقباله ملک علی طهرانی.))

            غرض از وقف نامه‌مذکور این است که درماه رمضان سال ۱۲۴۷ که عباس میرزا نایب السلطنه وارد ولایت یزد گردید،زمام اختیار این دیار را به سیف الدوله میرزا تفویض نمود و والی مذکور اقداماتی در زمینۀ آبرسانی یزد به عمل آورد ، از جمله مظالمی راکه درگذشته اقویا برضعفا در خصوص نحوه آبرسانی قنات اهرستان اعمال می کردند‌ ومالکین وارباب نیز بدون حیف ومیل سهم خود را در اختیار گیرند . همچنین در خصوص قنات وقف آباد که از نظرشرعی در وقف آن تقصیر نمودند . واقف قنات وقف جاری ساخت وبه علّت قلّت عایدات ، هرگونه کسب بیش از حد را موقوف دانسته است . مخالفان این احکام از معاصران وآیندگان گرفتار لعن ونفرین ابدی گردند . ماه محرم الحرام ۱۲۴۸ ، کاتب ونقاش وحجار حروف این لوح ملک علی تهرانی .

۴ ـ برسنگ لوح منصوب بر جرز سمت چپ در ورودی به خطّ نسخ چنین نگاشته شده است: (( بسم الله الرحمن الرحیم ، الحمد الله الذی امر بالعدل والاحسان ونهی عن الظلم والعدوان والصلّوه والسلّم علی محمّد سیّد الانبیا وآله الاتقیاء سیما ابی الائمه الاطهار (ع ) امیرالمؤمنین وصی النبی المختار ، اما چون در ابتدای جلوس میمنت مانوس اعلی حضرت قدر قدرت شاهنشاه اسلام پناه السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان ابوالنصر والظفر محمد شاه غازی خلد الله ملکه بر سرخلافت همه همت بلند خسروانه را مقصور برین فرمود که در رفع بدعتها ودفع ظلمها اهتمام ملوکانه مرعی فرمایند در هر یک از بلاد بدعتی از سابق مانده از فر وجود مسعود به کل موقوف گردید ، رعایا به فراغت داعی دوام دولت ابد آیت شاهنشاهی می باشند در هذه السنه پارس ئیل که بنده درگاه آسمان جاه حسین خان آجودان باشی عساکر منصوره به خدمت حکومت دارالعباده یزد مأمور گردید. امتثالاً لامره العلی بدعتهای سبعه مرفوعه ذیل را که از قدیم معمول احکام آن بلد ومنافی رای همایون شاهنشاهی ودفع آنها موافق مزاج اقدس بوده به مخوای الناس علی دین ملوکهم موقوف ودر این لوح نقش نموده بر در مسجد جامع جدید نصب نمود تا هرخاص وعام آن را مطالعه نموده با کمال شکر گزاری به دعای دولت قاهره مشغول شوند وحکّام استقبال را چون عمال ماضیه دست آویز اجحاف باقی نماند . هر یک حکام آینده ازین شرح انحراف ورزند وبه وساوس شیطانی تحریف روا دارند مورو لعنت آفریدگار ونفرین سید ابرار صلوات الله علیه وآله الاطهار بوده در این جهان مورد سخط سلطانی ودر آن کیهان مستحق عذاب یزدانی باد .

 هنگام جمع بندی در دارالعباده یزد مبلغ یک هزار وسیصد تومان جمع برلرود بسته بود ، به این طریق که هر باری که از خارج شهر وبلوکات وارد می شود مبلغی معین بگیرند حتی از بار خارکش وضرر این عمل به همه اهالی بلده وبلوکات می رسید ، ونیز مبلغ سیصد تومان به اسم کسب علف قرار داده بودند که هر بار علف که داخل شهر می شود یا در حوالی شهر می فروشند .محض رفاه رعایا وحصول دعای خیر جهت ذات اقدس شهریاری هزار سیصد تومان مالیات لرود وسیصد تومان کسب علف را از هذه السنه وما بعدها تخفیف ابدی قرار داده وعوض آن را بابت برگشت تخفیف ده هزار تومان که از دیوان مرحمت شده بود وعاید حکام می شد منظور داشته که ضرری هم به مالیات نرسد واین تخفیف به تمام اهل دارالعباده برسد .

چون آب جاری درشهر به قدر کفاف نبوده ودرمساجد ومدارس وحمامات وتکایا به جهت وضو وغسل درنهایت تنگی می گذشت لهذا موازی سه هزار وبیست جره آب خالصه‌ اهرستان وهشت روز شبان میاه حسن آباد ده نو را که هر دو از جمله موقوفات مجهول المصرف وخالصه‌ دیوانی بود به شهرجاری ساخت که به خانه ها ومساجد ومدارس وآب انبارها جاری شده ،تمامی اهل شهر در کمال فراغت شب وروز به دعا گویی دولت قاهره اشتغال ورزیده ، مرفه باشند ، واهالی شهر آبها را در محلات تقسیم نموده تمسک به دیوان دادند که هر ساله از عهده مالیات آنها بر آیند .دو قناتمشهورترین بهدهاباد نرسوباد وجدیده که به اکثر مساجد ومدارس جاری است هریک را دیوان جمعی بسته بودند ومالکین بجهت مالیات از عهده نفقه بر نمی آمدند .چون نفع این دو رشته عام  بود مالیات آنها را که جزئی بود محضاً لله تخفیف داده ومعادل مالیات باید هر ساله به اطلاع علمای بلد مالکین صرف نفقه نمایند تا آب در تزاید باشد . مراعی ومواشی در هیچ یک  از بلاد  محروسه  نبوددریزدبا  وجودی که  از دیوان  مالیاتی  نداشت  حکام  دست اندازی  می نمودند.محض دعای خیر جهت ذات اقدس شهر یاری موقوف نموده تخفیف ابدی قرارداده که از شتر وگاو وگوسفند وقاطر والاغ بلده دیناری مطالبه نشود .

میاه جبلی مهریجرد که به قراء ومزارع چند جاری بود وتا بیست سال قبل معاف بود و از دیوان نیز جمعی نداشت اما حکام به اسم تعارف دست اندازی می کردند وبه این جهت قیمت املاک تنزل فاحش می نمود لهذا در هذه السنه مطالبه تعارف وپیشکش را بکلی از میاه مزبور موقوف کرده برحسب الامر الاعلی قدغن شد که احدی ابداً مطالبه این وجه ازرعایا نکند .

چون ازابتدای جلوس میمنت مانوس شاهنشاه اسلام پناه بر سریرسلطنت عظمی حسب الفرامین مطاعه درهر یک ازولایات محروسه قدغن شد که خانه نزول بکلی موقوف باشد ودرشهر یزد درحوالی عمارات دیوانی خانه ای چند بود که هنوز به قانون ذمیمه سابقه بر خلاف امر اقدس منزل عمله حکام می بود آن را نیز در هذه السنه موقوف داشنه بنده درگاه خود وتوابعی که داشت منازل خود را به طریقه اجاره شرعی به رضای صاحبان گرفته تا احدی بدون رضای صاحب به خانه کسی منزل ننماید تا حکام آینده نیز به موافق حکم الهی و قدغن ظل الهی مرتکب این امر نشوند . حرره محمد صادق الرضوی ، ۱۲۵۸ .

مقصودازوقف نامه این است که حسین خان مقدم مراغی آجود انباشی ملقب به نظام الدوله وصاحب  اختیار ، در آغاز زمامداری محمد شاه قاجار به حکومت یزد منصوب گردید . وی ازطرف شاه قاجار مامور گردید تا بدعتهایی که ازسوی حکام پیشین یزد دراین خطه معمول بوده وبرخلاف خواسته های شاه قاجار بوده است ، منسوخ نماید وآن فتوا را برلوحی درمسجد جامع جدید نصب نموده تا مردم درهمه حال آن را ملاحظه نموده وبه حکومت قاجاریه مشغول گردند وحکام وامرای بعدی یزد مانند حکام وعمال پیشین این دیار برمردم ستم روا ندارند و هرکس ازحکام وامرای بعدی این خطه برخلاف این دستور عمل نمایند مورد لعن ونفرین پروردگارعالم وپیامبر( ص ) ودراین جهان مورد غضب شاه قاجارودرآن جهان مستوجب عذاب پروردگارواقع گردد . سهم کل مالیات باراندازی در یزد شامل هزار و سیصد تومان بوده است، بدین صورت که هر باری که از خارج وارد شهر یزد می‌گردید حتی ازبارخارکش مبلغی به عنوان مالیات می گرفتند .همچنین مبلغ سیصد تومان تحت عنوان کسب واستفاده ازعلوفه برمی داشتند بدین صورت که هردفعه که علوفه داخل شهرمی شود ویا درحواشی شهر به فروش می رسانند مبلغی به عنوان مالیات به دیوان بپردازند ومردم ازاین متضرر می گردیدند . به منظور رفاه عمومی وکسب دعای خیر نثار پادشاه قاجار مبلغ هزاروسیصد تومان مالیات لرود (‌ جمع لرد که به زبان یزدی محل باراندازی ومیدان کوچک راگویند ) وسیصد تومان مالیات کسب استفاده ازعلوفه درطی این سال وسالهای آتی مشمول تخفیف گردید وده هزار تومان به عنوان عواید سهم حکام شد ، تخفیف داده که این تخفیف مشمول کل اهالی یزد است .

 ازآنجایی که آب جاری درشهر یزد به حد کافی وجود نداشته ودرمساجد ،مدارس ،تکایا وحمامها جهت وضو وغسل به نهایت تنگی وعسرت می گذشت به همین جهت حدود ۲۳ هزار جره آب خالص اهرستان و۸ شبانه روز آب قنات حسن آباد ده نو را که هر دو ازجمله موقوفات مجهول المصرف وخالصه دیوانی بود ، به خانه ها ، مساجد ،آب انبارها و مدارس شهرجاری ساخته و اهالی شهر آبها را درمحلات تقسیم نموده وتمامی مردم درکمال آسایش باشد وبه دعا گویی دولت قاجاریه بپردازند .

دو قنات مشهور به دهاباد نرسو آباد وجدیده که دراکثر مساجد ومدارس جاری است هریک را دیوان جمعی بسته بودند ومالکان به خاطر پرداخت مالیات ازعهده نفقه آن برنمی آمدند . چون دو رشته قنات شامل عموم مردم می شدمالیات آنها اندک بود جهت رضای خدا تخفیف داده و معادل مالیات باید هرساله با اطلاع علمای خطه یزد مالکان صرف نفقه نمایند تا آب آنها افزایش نیابد .

دریزد با اینکه که دیوان مالیاتی نداشت حکام به مواشی دست اندازی می نمودند . به منظوردعای خیر نثار محمد شاه قاجار، این عمل رامنسوخ کرده وازصاحبان شتر، گاو ، گوسفند ، قاطرو الاغ شهر دیناری به عنوان مالیات گرفته نشود .  

قنات جبلی مهریجرد که به مزارع وروستاهای چندی جاری بود وتا ۲۰ سال پیش ازپرداخت مالیات معاف بود  اما حکام بدان تعرض         می‌کردند وبدین سبب قیمت املاک بسیارتنزل بود دراین سان حکام وعمال این رسم پیشکشی با گرفتن مالیات ازقنات جبلی مهریجرد را منسوخ نموده واحدی حق گرفتن مالیات قنات مذکور راازاهالی یزد ندارد .

 چون ازآغاز فرمانداری محمد شاه قاجار درهریک ازولایات کشور سکونت سپاهان درمنازل مردم کلاً منسوخ گردید درشهر یزد درحوالی عمارت دیوانخانه ، چند منزل مسکونی بود که طبق قانون پیشین برخلاف اوامر دستگاه حکومتی محل سکونت عمال وکارگزاران دولتی بود . این عمل دراین سال طبق فرمان شاه قاجار موقوف اعلام گردید . اینجانب خود وکارگزارانم منازلی را به طریق اجاره وبراساس رضای صاحبان تملک گرفته تا احدی بی اذن صاحب خانه ، به منزل او اقامت نکند وحکام وامرای بعدی براساس این حکم عمل نموده وخلاف آنرا مرتکب نشوند . نوشته شده ( به خط ) محمد صادق الرضوی درسال ۱۲۵۸ .

۵ـ سنگ لوح به خط نستعلیق ۶۷ × 37 سانتی متر منصوب بربالای سمت راست دری که از صحن مدرسه به صحن مسجدراه  می یابد.  « هوالواهب العطایا . درتاریخ شهر شعبان موافق دی ماه جلالی من شهور سنه ۱۲۴۷ عربی مطابق سال توشقان ئیل ترکی به جهت ازدیاد عمر ودولت شاهنشاه عادل جهاندار فتحعلی شاه قاجار خلد الله ملکه الی عواقب الزمان وبه جهت ظهور عدالت خدیو انجم آسمان ولیعهد عباس میرزا لازالت اعلام خلافته مرفوعه وجه دیوانی جماعت بنایان داالعباده یزد که بدعت جدیده بود سرکار نواب  اشرف ارفع والاامیر زاده اعظم سیف الدوله میرزا صاحب اختیار دارالعباده یزد معاف ومسلم فرموده اند که احدی پیرامون مطالبه وجه دیوانی اینها نگردد وهرکس ازحکام بعدکه درمقام نقض این قانون برآید ومال دیوانی بر جماعت مذکوره قرار دهد به لعنت خداوند قهار ونفرین پیغمبر مختارگرفتارآید .»

    6ـ سنگ لوح به خطّ نسخ وبه اندازه ۶۸ * ۳۴ سانتی متر منصوب بر دیوار جنوبی صفه غربی زیر گنبد با این عبارت :

«هو الله تعالی شانه  . شرح فرمان مهر لمعان  مبارک : از آنجا که رعایت حال و فراغت  احوال قاطبه اهالی و رعایا و اصناف العباده یزد کاملًا منظور نظر آفتاب اثر معدلت گستر همایونی است علی هذا به صدوراین منشور قضا دستور مطاع مبارک امر و مقرر می فرمائیم که  از هذه  السنه مسعود  سیچقان  ئیل خیریت دلیل وبعد ها تفتوت  عمل حکومتی را از قبیل فرا  شباشی گری وغیره که معمول حکام سلف بود به تخفیف ابدی مرحمت ومقرر فرمودیم که به هیچ اسم ورسم حکام ازاینگونه تحمیلات و صادرات به رعایا وارد نیاورند و تفاوت عمل دفتری را هم که معمول سنوات است نصف به تخفیف مقرر فرمودیم

و نصف دیگر را هم از بابت مخارج حکومتی وولایتی چنانچه به مقرب الخاقان میرزا محمد وزیر یزد بالمشافهه دستور العمل فرمودیم باید بدهند وبا رفاه حال آسوده دعا گوی ذات اقدس بیهمال باشند ، تصور آنکه حکام حال واستقبال ولایت حسب المقرر معمول داشته و در عهده شناسند . شهر رمضان ۱۳۰۵ . کتبه مرتضی الرضوی . »

۷ـ لوح کاشی مثلث شکل بالای درب میان مدرسه ومسجد زیر مقرنسها به خطّ نسخ ، بدین عبارت : الله ،محمد ، علی . معمار این معبد استاد کریم یزدی عبددی ( کذا )

۸-از قسمتهای ظریف این مسجد آجرکاریها ومقرنسهای آجری درگاههاست که در بعضی از مواضع با کاشی تلفیق شده است .

۹- درب مابین صحن کوچک وصحن بزرگ از چوب آلت سازی شده ومورّخ سال ۱۲۴۱ قمری است .

۱۰- کتیبه دور گنبد به خطّ علی محمد کاوه خطاط معاصر یزد وبه رنگ آبی بر زمینه سفید ازگچ است.