گزارش مرکز تحقیقات موریانه و سایر عوامل زنده خسارتزا به بناهای تاریخی شهر یزد

این مرکز در اوایل سال ۱۳۸۳ در پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد تاسیس گردیده است. با توجه به میزان گستردگی خسارت موریانه ها در اکثر بناهای تاریخی شهر یزد، این مرکز در ابتدای فعالیت خود کنترل موریانه ها را در بنای تاریخی بقعه ی سید شمس الدین (معروف به مدرسه شمسیه) شروع نمود. در این راستا ۳ گونه موریانه با نام های علمی Anacanthotermesvagans، Microcerotermessp.و Amitermesvilisشناسایی شدند. این موریانه ها متعلق به گروه موریانه های زیرزمینی یا Subterranean termitesمی باشند. برای کنترل موریانه های زیرزمینی این بنای تاریخی راهکارهای زیر بمورد اجرا گذاشته شدند:

۱- پاکسازی یا Sanitation:

نظر به اینکه موریانه ها مانند اکثر موجودات زنده تراکم جمعیت کلنی خود را با توجه به عواملی مانند غذا و فضا تنظیم می کنند، لذا پاکسازی محل مورد نظر از مواد سلولزی که غذای اصلی موریانه ها را تشکیل میدهد، بعنوان یکی از راهکارها مد نظر قرار گرفت. در این رابطه تمام مواد سلولزی زائد موجود در داخل بقعه و ساختمان های اطراف آن جمع آوری و سوزانده شدند.

۲- قطع ارتباط موریانه با ساختمان بقعه:

در اطراف ساختمان بقعه خاک های زائدی وجود داشتند که مانند پلی موریانه های زیرزمینی را به داخل ساختمان اصلی بقعه مرتبط می ساختند. به همین دلیل با برداشتن این خاک ها سعی گردید این ارتباط قطع گردد. لازم به ذکر است که برداشتن این خاک ها فقط باعث قطع ارتباط موریانه هایی گردید که از سطوح بالایی زمین به داخل ساختمان ارتباط داشتند و ارتباط موریانه ها به داخل ساختمان از طریق زیر زمین همچنان بر قرار خواهد بود.

۳- ایجاد سد سمی:

یکی از راهکارهای کنترل موریانه های زیرزمینی ایجاد سد سمی یا Chemical barrierمی باشد. سدهای سمی در سطوح زیرین و اطراف ساختمان بوجود می آیند و بدین ترتیب باعث می شوند تا موریانه های زیرزمینی نتوانند به داخل ساختمان وارد شوند. در بقعه سیدشمس الدین سدهای شیمیایی در ساختمان اصلی، ایوان ها و شبستان ها بوجود آمدند. با استفاده از دریل برقی چکشی سوراخ هایی در کف و داخل دیوارها ایجاد گردید و سپس با استفاده از سمپاش موتوری یکصد لیتری محلول سمی به داخل سوراخ ها تزریق گردید.

۴- استفاده از سیستم طعمه گذاری:

یکی از بهترین روش های کنترل موریانه های زیرزمینی سیستم طعمه گذاری یاBaiting systemمی باشد. این سیستم با توجه به رفتار و فیزیولوژی موریانه ها ابداع گردیده است. برای کنترل موریانه های زیرزمینی در ساختمان سید شمس الدین تعداد ۴۰۵ تله طعمه ای (Monitoring station)در اطراف بقعه، بویژه ساختمان های متروکه موجود در غرب، جنوب و جنوب غربی، نصب گردید. پس از حمله موریانه ها به تله ها، طعمه که از مواد سلولزی تشکیل شده بود با طعمه مسموم تعویض گردید. به تله هایی که دارای طعمه مسموم می باشند Bait stationاتلاق می گردد. پس از گذشت ۶ ماه تعداد(۷۲/۴۱%) ۱۶۹ تله مورد حمله موریانه ها قرار گرفته بودند. یکی از شاخص های ارزیابی میزان کارایی سیستم طعمه گذاری در بقعه سید شمس الدین تعداد تله ای بود که در هر هفته مورد حمله قرار می گرفتند. این تله ها در ابتدا روند صعودی داشتند و به تدریج روند نزولی پیدا کردند، بطوریکه در حال حاضر هیچ تله ای مورد حمله موریانه ها قرار نمی گیرد.

یکی از عوامل دیگری که به بناهای تاریخی شهر یزد خسارت وارد می آورد، سوسک های چوب خوار می باشند. درهای اکثر بناهای تاریخی شهر یزد مورد حمله این سوسک ها قرار گرفته اند. این سوسک ها از بناهای مدرسه ضیائیه، ساختمان حسینیان و بقعه سیدرکن الدین جمع آوری و شناسایی شدند. طبق بررسی های بعمل آمده بیشترین خسارت توسط Xyloperthareflexicaudaاز خانواده Bostrichidaeایجاد شده است. نمونه هایی نیز از خانواده Buprestidaeجمع آوری شده اند که نام علمی آنها در حال بررسی می باشد. در همین رابطه نیز یک گونه زنبور پارازیتوئید از خانواده Stephanidaeجمع آوری شده است که برای اولین مرتبه از ایران گزارش می شود.