معرفی اجمالی قنات وقف آباد یزد

لذا حفر قنات و نگهداری آن، به عنوان یک امر حیاتی برای بشر مورد توجه بوده است . قنات به عنوان یک ابتکار شگفت انگیز در مدت زمان بیش از چند هزار سال برسرنوشت کشاورزی وآبیاری فلات ایران ازیک سو در شکوفایی فرهنگ وتمدن ایرانی تاثیری ماندگار داشته است.

 

یزد در حاشیه کویر قرار گرفته واز نظر اقلیمی جزء نواحی خشک ایران به حساب می آید و میزان بارندگی سالیانه آن حدود ۱۰۰ـ ۷۰ میلی تر بیشتر نیست(سیمای طبیعی استان یزد، عطاءالله قبادیان ، ص۲۸) اما عمده ترین منابع آب یزد از چشمه سارها یعنی قنوات کوهستانی جنوب وجنوب شرقی یزد است .در اصل از دو نقطه سلسله جبال شیرکوه سرچشمه می گیرد که یکی را آب تفت و دیگری را آب مذوار می نامیدند.  

 

حوضه ی آب تفت: تفت  در ۲۵ کیلومتری جنوب یزد و زیر پای رشته کوه شیرکوه واقع است. چشمه سارهای شیرکوه نیز در گذشته ، در حوالی تفت به هم می رسیده و تشکیل رود را می داده است  و به سبب ، شیب ملایم تا یزد جاری می شده است به طوری که " اصطخری " در کتاب خود(مسالک و ممالک)از آن ، تا قرن چهارم یاد کرده است.  

 

قنات وقف آباد:  

 

به نقل از منابع مکتوب و آنچه دروقف نامه سید رکن الدین (جامع الخیرات ـ متوفی ۷۳۲ هجری)آورده شده است: این قنات در روستای فراشاه (از دهات قهستان یزد) قرار دارد که از طرف ابوالعلاء ابن ابی نصر عقیل به قاضی سیدرکن الدین منتقل شده است.

 

این قنات که از مظهر قنات تقت و نصیری سیراب می شود، وارد نهرهایی می شود که به طور سراشیب از منبع به مظهر می رسد و سپس وارد شهر یزد می گردد. ابتدا از دروازه مهریجرد (که یکی از دروازه های شهر یزد می باشد) وارد دارالشفاء صاحبی(محله دارالشفاء کنونی ـ پشت مسجد جامع) واز آنجا از راه بازار بزرگ به طرف مسجد جامع جاری می شود. درمسیر بازار(منظور چهارسوق کنونی و بازار سلطان ابراهیم ) جهت پخت و پز و سایر احتیاجات از آن استفاده می کنند. در راه مسجد جامع جدید و عتیق(مسجدی که در قرن پنجم ساخته شده بود) کلیه مدارس(ازجمله مدرسه وردانروزـ در بازار دلالان قرار داشته که در قرن ۶ هجری ساخته شده بودـ ،مدرسه مجدالدین حسن و مدرسه رکنیه)، بقاع و خانه ها از آن مشروب می گردند واز آنجا به راهی که به سرای اتابکی می گویند به خانه معروف به سرای جمال الدوله ( که از احداثات خود سید رکن الدین می باشد، احتمالا خانقاه کوشکنو و منزل استادش : محمدبن یعقوب ـ یزدنامه ج۱ ،ص۳۷۷) می رسد تا از آن آب ، آسیاب جدید که در آن خانه ایجاد شده است بگردد(احتمالا آسیاب کوشکنو) ودر نهایت به قنات مذویر آباد می ریزد.

 

گفتنی است: ۳۷۴۵ سهم از مجموع ۶۷۶۰  یا (۱۶۹۸۶جره) سهم اصل قنات وقف آباد ، جهت صرف باغها، اراضی ، خانه ها و کاروانسراها می باشد. (جامع الخیرات ص۲۲)

 

قاضی سید رکن الدین با توجه به اینکه آب این  قنات را جهت آشامیدن کلیه مسلمانان  وقف کرد،اما  مجری و کیفیت مصرف حاصلات از آن مطابق تعیین واقف و آنچه او صلاح بداند عمل شود.

 

وی همچنین به متولی مدرسه رکنیه اجازه داد تا زمانی که مقدار آب قنات وقف آباد کم نشود، آب قنات رئیس الدینی را (یک سهم از هشت سهم اصل این قنات متعلق به خود قاضی سید رکن الدین بوده است) در آن جاری سازد.

 

بنا به نقل از احمد کاتب(مولف تاریخ جدید یزد) :  سید رکن الدین پس از بازگشت از سفر حج به دیدار استاد قرآن خویش "محمدبن یعقوب "  می رود و می بیند که با چه مشقت پله های پایاب را طی می نماید تا  از آب قنات زارچ استفاده نماید، بنابراین با حمیت بسیار سعی می کند تا آب قنات فراشاه را از داخل خانه استادش (خانقاه محمدبن یعقوب که امروزه در محله کوشکنو وجود دارد)  جاری سازد.

 

مراجعه به کتب تاریخی محلی یزد بیانگر نکات ذیل است:

 

 1ـ آب قنات وقف آباد از طرف جنوب غربی یزد به سمت این شهر جریان دارد ۲ـ آب قنات مزبور جهت شرب و مازاد آن در بخش کشاورزی قابل استفاده است ۳ـ جریان رودهای فصلی سطحی شیرکوه به هنگام بهار باآب قنات آمیخته شده ووارد یزد می شوند ۴ـ آسیابهای آبی بسیاری که در مسیر آب این قنات قرارداشته وازآب آن استفاده می کنند ۵ـ بیشتر محلات یزد، کوچه ، باغات ، مزارع ، مدارس ومساجد و من جمله مسجد جامع و اماکن عمومی از آب این قنات مستفیض می شدند.

 

۶ـ سید رکن الدین قاضی پس از بازگشت از سفر حج دست به احداث قنات وقف آباد زد .

 

۷ـ اهالی یزد بخاطر تامین آب آشامیدنی شهر بصورت رایگان احترام خاص برای سید رکن الدین قائل بودند .

 

۸ـ حاکمان یزد در هر زمان توجه خاصی به قنات وقف آباد داشتند و دایما آنرا در زمانهای مختلف تاریخی تمدید می نمودند .

 

وقف نامه نخستین قنات وقف آباد به وقف نامه سید رکن الدین قاضی مربوط می باشد که بشرح کامل آن درکتاب جامع الخیرات آمده است . همچنین دو وقف نامه دیگر که متن یکی از آندو بدستور آجودان باشی در قرن سیزدهم ﻫ . ق(۱۲۵۹هجری ـ متن کامل آن کتاب یادگار ماندگار آورده شده است)  ودیگری در قرن چهاردهم(۱۳۳۳هجری ـ که متن کامل وقف نامه در مجموعه وزیری ذکر شده است)  به نگارش در آمد.

 

منابع:

 

افشار ایرج ، یزدنامه ج۱ ، فرهنگ ایران زمین ، تهران: ۱۳۷۱

 

کاتب احمد ، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار ، انتشارات  فرهنگ ایران زمین

 

قاضی سیدرکن الدین ، وقف نامه جامع الخیرات ، آستان قدس رضوی

 

مجموعه وزیری ، انتشارات کتابخانه عمومی وزیری یزد ج۱

 

تصدیقی محمدرضا، یادگار ماندگار (مجموعه موقوفات یزد ج۱) انتشارات ستایش، ۱۳۸۰

 

پطروشفسکی، ایلساپاولویچ، کشاورزی و مناسبات ارضی درایران عهد مغول ، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات نیل، چاپ سوم تهران: ۱۳۵۷

 

 الکرجی، ابوبکرمحمدبن الحسن الحاسب/ «استخراج آبهای‌پنهانی» ترجمه حسین‌خدیوجم ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ۱۳۴۵