مسجد ریگ

مسجد ریگ         شماره ثبت ملی  :    1848

موقعیت مکانی :

این مسجد در ضلع جنوبی خیابان قیام ، محله مصلی واقع گردیده است .

بانی

مسجد مذکوردرسده‌ هشتم هجری توسط معین الدین اشرف احداث گردید.   

منابع تاریخی

مسجد ریگ در ابتدا کاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی که آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذکور را بنیان نهاد .وی کاروانسرا را خریداری نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا کرد.همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دکان ومغازه در حواشی مسجد بناکرد وآنها را وقف نمود .

    بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مرکز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذکور امیر معین الدین اشرف بود که ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت ودر سال ۷۳۰ هجری قمری کاروانسرای مذکور را خریداری کرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد، زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست . و دارای سه فرزند به نامهای: امیر رکن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وکمال الدین شاه علی بود وامیر رکن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال ۷۳۰ هجری قمری کشته شد . ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذکر نشده است وگزارش مرکز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال ۷۳۰ هجری قمری با تاریخ مرگ میر رکن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذکر شده است  .

  مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید  وفردی به نام خواجه توکل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود.

    در سال ۷۹۸ هجری وپس از تاریخ مذکور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعتخانه بنا کرد ومنبری در مسجد قرار داد.

    در سال ۸۹۰هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود که سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند ، از جمله یک هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید.

     مسجد در سال ۸۶۰ هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروک بود تا اینکه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند.

در زمان حکمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دکان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری کرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید وآن را ضمیمه مسجدکند که توفیق نیافت و در سال ۱۲۵۱ هجری شخصی به نام حاجی کاظم مشهور به کلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد،شبستانی در نهایت زیبایی وتکلّف بناکرد  .

مشخصات بنا

مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شکل آن دوشبستان است که در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند .

مسجد مذکور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یکی از مساجد بزرگ در آمده است.

    پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی که انجام گردید، یک محراب کاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد که شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شکل می‌باشدکه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌کند.

        این مسجد دارای مناره ای است که بدنه آن با کاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از کاشیها فروریخته). در بالای محراب این مسجد در شبستانف زمستانی،  بادگیری بوده که اکنون خراب شده است. در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد که بر روی آن نقوش محرابی وخطوط کوفی وعربی منقوراست.

 در سمت شرق مسجد پلکانی با رویه گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده که طاقچه ای در داخل آن است . غرفه تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است . ازاره تابستانخانه تا ارتفاع۵۰ سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به کار رفته است . در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبک امروزی با پنجره فلزی بزرگ ایجاد شده است .

بر روی یکی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه۱۳۰۴ عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازه مالمیر شهر سنه ۱۳۴۰›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است .

خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا کف مسجدنیز کاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است .

سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یک در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است که محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده که جهت وضو استفاده می شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای ۳۲ ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیک نور گیرف مرمری به کار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.

کتیبه های تاریخی

در نمای ورودی مسجد کتیبه ای بر روی سنگ مرمربا این عبارت قراردارد :‌ « بسم الله الرحمن الرحیم واذکر اسم ربک بکره واصیلا مسجد ریگ ». یک ردیف کاشی نیز با خطوط نسخ عربی که در تعمیرات اخیر در نمای ورودی استفاده می شده است.همچنین روی سنگ مرمر محراب با خطوط آیات ونقوش گلدانی کار شده ودر آخر تاریخ ۱۲۵۱ به چشم می خورد .

  آثارقابل توجه مسجد مذکور به شرح زیر معرفی می شود :

۱ـ منارگلی  مزّین به کاشی و خطوط ونقوش هندسی بنایی وقفسه ای چوبی دربالای مناربا خطوط (( یا دیان یا منان یا حیان …)).

۲ـ کتیبه خطّ ثلث از کاشی معرق درسه طرف سر در مغرب مسجد که به بازار باز می شود با این عبارت :

بنی هذه المسجد الشریف والمنار المنیف فی ایام خلافه سلطان الزمان المتوکل علی الله المنان ( یک کلمه ریخته ) [‌الم )‌ ظفر بهادرخان خلدالله تعالی ظلال عدالته ، العبد الواثق بلطایف ….( ادامه آن ریخته است .)

۳ـ در آلت سازی وکنده کاری که درهمین درگاه نصب است وبر دو لنگه آن این عبارت به خطّ نسخ خوش منقور است :‌

دست راست

«لا اله الّا الله محمد رسول الله . وقف کرد بنده کرد بنده درگاه صمد خواجه حاجی احمد سیاوشانی.»

دست چپ 

«علی ولی الله حقاً . این در را بر مسجد سر ریگ خالصاً مخلصاً لوجه الله ، فی شهر ذی الحجه رقم شد سنه ۱۰۳۸. »

۴ـ بدنه محراب ایوان اصلی از کاشیهای شش ضلعی فیروزه ای وآبی با حاشیه های سیاه وسفید مرسوم سده نهم هجری وطاق‌نمای آن گچ کاری مقرنس است ویک قطعه سنگ خاکی رنگ به اندازه ۵۱×78 نصب ومطالب منقور بر آن به خطوط رقاع وکوفی‌است.

حاشیه اول

«بسم الله الرحمن الرحیم . انّ الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکه الا تخافوا ولا تحزنوا وابشروا بالجّنَه الّتی کنتم توعدون نحن اولیاؤکم (‌فصلت ۳۰/ ۳۱ ).»

حاشیه دوم

«بسم الله الرحمن الرحیم . وعدالله المؤمنین والمؤمنات جنات تجری من تحتهاالانهار خالدین فیها ومساکن طیّبَه فی جّنات عدن ورضوان من الله اکبر ذلک هو الفوز العظیم.» ( التوبه / ۸۲ )

حاشیه سوم

«بسم الله الرحمن الرحیم . یبّشرهم ربهم برحمه منه ورضوان وجّنات لهم فیها نعیم مقیم. خالدین فیها ابداً ان الله عنده اجر عظیم ( التوبه ۲۱ و۲۲ ) . الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم ولا هم یحزنون.» (‌یونس / ۶۲ )

دوره پیشانی

«شهدالله انّه لا اله الّا هو و الملئکه‌والوالعلم قائماً بلقسط لا اله الا هو العزیز الحکیم . انّ الدین عندالله.» (‌آل عمران / ۱۸ ـ ۱۹ )

پیشانی

«لا اله الّا الله.»

محرابی وسط

سوره اخلاص به خطّ کوفی .

متن

«الله اکبر» (‌در دو گوشه ) .« بسم الله الرحمن الرحیم فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الّا هو علیه توکلت وهو رب العرش العظیم.» (‌التوبه / ۱۲۹ )

پائین‌

«عمل عبید‌الله بن احمد ….(‌ناخوانا ) احمد بن‌الحسین احمد بن محمد سید مسه (‌؟) عمر بن علی سحود (‌؟) .»

این‌ نوع سنگ -‌که در یزد‌تعدادی از آنها دیده می‌ شود – از آثار سدۀ ششم هجری است و‌جز سنگی‌ازاین دست که در سال ۵۱۲ برای قدمگاه فراشا‌ تهیه‌ و در محراب آنجا نصب شده بقیه‌ سنگ قبر است . تصور می‌شود سنگ نصب شده در محراب مسجد ریگ‌ هم سنگ قبر بوده است و‌قسمت وسط آن را که‌ به نام‌ متوفی‌ اختصاصی‌ تراشیده‌ و‌نیزعبارت فوق را نقر‌کرده‌اند . دو ‌دلیل ‌بدین امر می‌توان ذکر‌‌ کرد‌: یکی‌ ‌آنکه خط وسط شباهتی‌ به خطوط حاشیه‌ ندارد و جز‌این در هیچ‌ یک‌ از سنگهای‌ مورد نظر خطی‌ شبیه‌به خط مذبور‌‌ دیده‌ نشده است . ثانیا‌ً سطح سنگ در قسمت وسط به علّت تراشیده‌ شدن خط گودشدگی‌ بیشتری‌ دارد .

‌5 ـ در شبستان متّصل به گنبد و‌طرف راست آن ، دیوار‌ محراب از کاشیهای‌ مسّدس‌ و  وسط آن محراب نمای‌معّرق از سده نهم هجری‌ نصب شده و‌طاق آن مقرنس و‌گچ‌ کاری‌ است .

۶‌‌ ـ محراب شبستان بزرگ ‌زمستانی، دست چپ و‌با‌پنجاه ستون ، دارای‌ سنگ مرمری‌ به اندازه‌ 85 × 115‌ سانتی‌متر و برآن به خط  نسخ و‌نستعلیق عبارت مذکور‌ در‌ذیل منقور‌ است .

حاشیه‌

«قال الله تعالی‌ و تقدس اقم‌ الصلوه‌….. مقاماً‌ محمودا‌ صدق‌العظیم ‌حرره ابن‌ عبدالحی‌ محمد صادق ۱۲۵۱ . » به خطّ نسخ.

پیشانی‌

« اشهد‌ان لا اله الا الله و‌اشهد ان محمد رسول الله و‌اشهد ان‌‌‌ علیاً ‌ولی الله .» به خطّ نستعلیق‌ و وسط سنگ گل و بوته‌ اندازی شده است: 

(( عمل کمترین‌ ملکعلی‌ طهرانی‌ . ))