مسجد جامع کبیر یزد

مسجدجامع کبیر یزد          شماره ثبت ملّی  :  206

موقعیت مکانی :

این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی ، انتهای‌خیابان مسجد جامع ، محله دروازه شاهی‌ واقع است .

بانی

بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری « امیر علاءالدوله کالنجار » اولین امیر کاکویی بوده است اما بنای‌کنونی مسجد را در قرن هشتم‌هجری  « سیدرکن الدین محمد‌قاضی » احداث می‌کند .

منابع تاریخی

   بنای مسجد جامع کبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایا و یا در کنار بناهای‌متنوعی بنا گردیده‌است که‌ در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ، مسجد جامع عتیق ، مسجد جمعه قدیم ‌«‌ درده » مسجد جامع نو و بناهای‌الحاقی آن به‌اسامی گوناگون یاد شده است .

  پاره ای عقیده دارند‌که در دوران پیش‌از اسلام در این‌ مکان‌ آتشکده‌ای برپا بوده ‌که تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته ،اما دلایل‌کافی برای‌این مدعا در دست‌نیست . اما آنچه‌که مسلم و‌مکتوب است، آن است که در قرن پنجم هجری‌  « امیر علاءالدوله کالنجار »‌ اولین امیر‌کاکویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد که در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است .  همسرش ارسلان خاتون مناری در کنار مسجد اولیه بنا می کنند که تا قرن نهم برپا بود.

 فرزند ایشان « علاءالدوله گرشاسب » ( 513 ـ ۴۸۸ هجری ) مسجد دیگری با طرح تک ایوانی گنبد دارد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد . وی پایاب قنات زارچ که هم اکنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می کند و جماعتخانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید که در سال ۱۲۴۰ شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود . در سال ۵۳۶ هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرزبن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می کنند .

  پایه های مسجد جامع نو در سال های ۷۲۴ یا ۷۲۸ هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط « سیدرکن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی » گذارده شده  .

در سال ۷۳۲ هجری قمری « مولانا عفیف الدین » مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدرکن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال ۷۷۷ هجری قمری در زمان حکومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می کنند که همان کریاس ضلع شرقی می با شد .

  در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد . در سال ۸۰۹ هجری قمری خواجه جلال الدین خوارزمی پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً کاشیکاری می کند . در سال ۸۱۹ شاه نظام کرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی کاشیکاری مسجد را تمام کرده و کتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می کند که از آن کتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است .  وی همچنین کتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه وگنبدی می سازد .

 در سال ۸۳۶ هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیرچقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش کرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشند

  در سال ۸۶۱ هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعتخانه شاه نظام که در حال انهدام و ویرانی بوده می پردازند . در سال ۸۶۲ اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیرنظام الدین حاجی قنبرجهانشاهی در مجموعه  قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را کاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم به کاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید . در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام « آقا جلال الدین محمد » مشهور به مهترجمال ، حاکم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید .

  در دوره افشاریه هیچگونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست . اما در دوره زندیه کتیبه ای به تاریخ ۱۱۷۲ هجری قمری در کریاس ضلع شرقی مسجد نصب است که بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است .

  در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد که دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد . این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال ۱۲۳۶ آغاز شده است و در سال ۱۲۴۰ به پایان می رسد

وی اقدام به تخریب بخشهای قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواقهای اطراف آن را اضافه می کند . همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای کاکویان احداث کرده و انحراف قبله آن را تصحیح می کند که در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد .

 بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیک به یک قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال ۱۳۴۹ هیئت حامیان مسجد جامع کبیر یزد ، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (‌ باستان شناس )تشکیل و به احیای مسجد پرداختند . به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد که منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد . توسط هیئت حامیان ، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مکان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

مشخصات

  مسجد جامع کبیر یزد بدون تردید یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید که تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است . این بنا مشتمل بر یک ایوان رفیع و گنبد خانه و دو شبستان تابستانه در طرفین آن   دو گرمخانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل و دو پایاب می باشد .

  مسجد دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند . ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز کتیبه های کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار گردیده . این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کار شده است . بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شده بود در تعمیرات هئیت حامیان باز سازی می شود.

 ورودی مذکور به یک هشتی یا کریاس با سقف گنبدی گشوده می شود که این فضا را می توان موزه کتیبه ها نامید زیرا که انواع کتیبه های سنگی و کاشی که بر وقفنامه و فرامین حکومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب می باشد .

 درب ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذکور قرار گرفته و آن هم به یک هشتی گشوده می شود که نمای این درگاه با کاشیکاری جدید تزئین یافته است . ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبروی ایوان قرار دارد .   این ورودی متصل  به یک کریاس است و سردر آن با کتیبه های قرآنی و تزئینات کاشی معرق جدید تزئین یافته است .

 ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی پیرایه است که به یک دالان طویل گشوده می شود که این دالان به یکی از رواق های اطراف صحن متصل می گردد .

 دو ورودی دیگر مسجد یکی در ضلع جنوب غربی واقع در شبستان غربی گنبدخانه و دیگری در شمال شرقی و در بخش قدیمی مسجد واقع شده که در حال حاضر هر دو مسدود می باشد .

 صحن وسیع مسجد مستطیل شکل و به ابعاد ۵۳ × 20 متر است و در وسط آن مهتابی بزرگی جهت اقامه نماز در فصول مناسب قرار گرفته . دور تا دور صحن را رواقهایی با طاق های گشوده به آن دور می زند  که علاوه بر ایجاد سرپناه و سایبان، زیبایی خاصی به فضای صحن داده و آن را ا ز یکنواختی خارج می کند .

 دو گرمخانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند ، گرمخانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای ۴۸ ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشیهای شش ضلعی و فیروزه ای رنگ می باشد . در ضلع شرقی و غربی این گرمخانه شاه نشین هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است . این شبستان همچنین دارای طاقهای گنبدی سراسری است که در قسمت مرکزیشان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد . محراب این گرمخانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا می باشد . گرمخانه ضلع شرقی کاملاً جدید و از احداث هیأت حامیان مسجد می باشد . این گرمخانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با کاشیهای خشتی و هفت رنگ تزئین یافته است .

  در گوشه شمال شرقی صحن نیز محوطه ای است به ابعاد ۳  × 5/2 متر با دیوار آجر چینی مشبک که به قرائتخانه موسوم بوده و در سمت قبله آن کتیبه محرابی از کاشیهای مسدس آبی رنگ و به تاریخ ۸۹۰ هجری نصب است .

 زیباترین بخش بنا را ی توان مجموعه ایوان و گنبدخانه وفضاهای پیرامون آن نامید . نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزئینات کاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزئینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده اند که تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد .

   در دو طرف دهانه ایوان ورودی غلام گردشها و غرفه هایی است، که این غرفه ها در دو طبقه بوده و به یکدیگر متصلند و فضای ایوان و گنبدخانه را دور زده و بر آن مشرف می باشند . گنبدخانه مربع شکل یک دهانه گشاده مرکزی و داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن دارد . این گذرگاهها به غلام گردش های ایوان که روی آنها در قرن نهم غرفه هایی ساخته شده منتهی می گردد . دو شاه نشینف دو طرف گنبدخانه، دارای نرده های پوشیده از کاشی مشبک بوده و در شاه نشین ضلع شرقی دو سنگ محرابی زیبا متعلق به قرن نهم  نصب است . ازاره ایوان و گنبدخانه با کاشیهای مسدس آبی رنگ پوشیده شده که در وسط هرکدام با ترنجهای کاشی معرق تزئین شده است . دیواره بالای ازاره ها در غلافی از طرحهای هزارباف مرکب از کاشیهای بسیار کوچک که تشکیل نقوش نوشتاری می دهند پوشیده شده و بر دیواره های جنوبی و شمالی زیر گنبد خانه با خطوط کوفی بنایی تسبیحات اربعه و شهادتین اجرا گردیده است .

گنبد مسجد بر روی فیلپوشهای بزرگی قرار گرفته که با مقرنس های مزّین به نقوش معقلی پوشیده شده اند . فاصله این فیلپوشها نیز با کاربندی زیبایی که بر آنها با خطوط کوفی بنایی کلمات اللّه و محمد نقش بسته ، کار شده است .

 محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه یا مقصوره یک دهانه مستطیل عمیقی بوده که از دو طرف آنها معبرهای تنگ و کوتاهی به دو سوی گنبد خانه راه می یابد . این محراب زیبا مزین به انواع کاشی معرق و کتیبه و آجر ضربی است و بر دو کاشی ستاره ای شکل منصوب در آن نام استادکار و تاریخ ساخت محراب ( ۷۷۷ هجری ) نقش بسته است .

 در ضلع غربی و شرقی گنبدخانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد که غلام گردشهایی با طاق های متقاطع آنها را به مقصوره پیوند داده است. شبستان شرقی در سال ۷۷۷ هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته می شود و بوسیله یک غلام گردش با پنج دهانه تنگ که بسوی رواق شرقی باز می شود به گنبدخانه و ایوان متصل می گردد . این شبستان دارای محراب کم عمقی است که در رأس دارای مقرنس گچی بوده و کمی پایین تر از آن هشت قطعه قاب کاشی معرق به یک اندازه در کنار هم نصب شده است . یک کتیبه معرق نیز به ابعاد ۱۰۸ × 58 سانتیمتر در پایین و در وسط محراب نصب است که بر آن جملات قرآنی و نقوش گل و گیاه با تکنیک کاشی معرق اجرا شده است .

شبستان غربی در قرن نهم توسط خواجه غیاث الدین عقیل ساخته شده ومشهور به شبستان غیاثیه است . از ویژگیهای بارز این شبستان طاق های سراسری کوکبی و تویزه است که در اکثر بناهای تیموری شهر یزد دیده می شود . در ضلع شرقی این شبستان پنج اشکوبه دیده می شود که دارای نرده های گچی پوشیده از کاشی معرق می باشند . محراب آن ساده و دارای مقرنس های گچی در نیم طاق آن می باشد . در ضلع جنوب غربی این فضا یکی از ورودیهای مسجد واقع شده که با چهار پله به معبر باریکی متصل می گردد . این شبستان تابستانه دارای کف و ازاره آجری بوده و بدنه آن با اندود گچ پوشیده شده است و نور آن از نورگیرهای مشبک آجری که مابین تویزه ها قرار گرفته اند تعبیه می شود . مسجد همچنین دارای دو پایاب است که از یکی آب زارچ و از دیگری آب محمود آباد می گذشته ورود به این پایابها در ضلع شمالی و شرقی مسجد می باشد .

گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوستهف پیوسته بوده و بر آن نقش گل صابونکی معقلی با ظرافت اجرا شده است و بر ساقه آن کلمه « الملک للّه » به خط کوفی تکرار شده .

دو مناره مسجد که ارتفاع تقریبی آنها از کف تا نوک آن ۵۲ متر می باشد دارای قطری در حدود ۸ متر بوده و همانگونه که ذکر شد در دوره صفوی به بنا افزوده می گردد اما در سال ۱۳۱۳ فرو ریخته و دوباره تجدید بنا می گردد که یکی از مناره ها دارای پلکان دو طرفه است .