موقعیت مکانی :

این بنا در ضلع جنوبی  چهار راه شهدا ، محله امیر چقماق ، جنب میدان امیر چقماق واقع است .

بانی

   طبق اظهارات مؤلف جامع مفیدی وهمچنین عبارت منقور بر در جماعتخانه در عصر صفویه به ((چقماقیه ))اشتهار یافت .این بنا در زمره مهمترین وارزنده ترین اقدامات  خیرخواهانه و حاصل حمّیت‌ ‌‌امیرجلال الدین چقماق شامی (حاکم یزد در دوران تیموری) وهمسر او ستی فاطمه خاتون به شمار می رود  مسجد مذکور در دوران پادشاهی شاهرخ میرزا تیموری ودر سنه ۸۴۱ هجری احداث گردید که بی شک از لحاظ شکوه ، عظمت ، زیبایی واهمیت ،  بهترین ومعتبرترین مسجد پس از مسجد جامع شهر یزد است

منابع تاریخی

در متون تاریخی یزد از مسجد امیرچقماق ( چخماق ) باعنوان«مسجد جمعه نو» یاد می شود

بر اساس کتیبه ای  به خّط محمد حکیم، ازبرجسته ترین ثلث نویسان سدۀ نهم ، سال اتمام بناسنه ۸۴۱ هجری بوده است .

گفته اندامیر چقماق در دومین سفر خویش این مسجد را بنیان نهاد واستادان کاشی ساز وثلث نویسان به مدّت بیست سال برای ساخت آن رنج ومشقّت کشیدند و  بخشی از مخارج مسجد وسایر بناهای امیرچقماق از موقوفات رشیدی تأمین می شده است . اثری از شرف الدین علی نیز در چاهخانه جنب مسجد مذکور وجود داشته که اکنون موجود نمی‌باشد .

مشخصات

 مسجد مذکور که در ضلع جنوبی میدان امیر چقماق واقع است وبنابر اظهارات نویسنده تاریخ یزد در خارج شهر قرار داشت وحتی در دوران سلطنت محمد شاه قاجار ـ که حصار شهر تا آن زمان باقی بود ـ مسجد خارج از شهر بوده است .

امیر‌اعظم جلال الدین چقماق از امراء وسرداران معروف عهد تیموری و مقرب درگاه شاهرخ  ، حاکم یزد ، ‌بود. وی در خارج  حصار شهر جنب محلۀ دهوک، مسجد جمعه ، خانقاه ، کاروانسرا ، حمام ، آب انبار ، قنّاد خانه ، بازار و چاه آب احداث کرد که اکنون این مجموعه به تکیه وبازار کوچک ، آب انبار ومسجد خلاصه می‌شود.

در دوران فتحعلی شاه قاجار ، توسط حاجی حسین عطّار بر شبستان مسجد تغییراتی صورت گرفت .

این مسجد دارای ایوان وسردر رفیع که پیشخوان زیبای آن از شهرت بسزایی برخوردار است . ورودیهای مسجد با‌دوجهت شرقی وشمالی به ایوان بلند ختم می گردد .در جلوی قسمت شرقی،‌کتیبه‌ی باشکوهی است که به لحاظ هنرخطاطی اهمیت بسزایی دارد وتاریخ ساخت مسجد در آن آمده است. مسجد دارای دوشبستان زمستانی وتابستانی است که در قسمت تابستانی آن ( بالای محراب ) بادگیر بسیار زیبایی واقع شده است.

محراب سنگ مرمر زیبایی دارد که پیرامون آن راکاشیهای معرق تزئین کرده وآیاتی از قرآن مجید بر روی سنگ نقش گردیده است.

در‌دوطرف شبستان مسجد طاق نماهایی شبیه مسجد سرپلک وجود دارد،که قسمت عقب آن ‌به دو‌راهرو‌درطرفین منتهی می‌شود. با توجه به اینکه کاشی‌ های شش ضلعی‌آبی رنگ زینت بخش ازاره شبستان گردیده،  محراب نیز بوسیله کاشی های معرق لاجوردی،‌ طلائی و‌سفید پوشیده شده است.

نور داخل شبستان توسط‌چهارپنجره درسقف ورودی ‌ودو‌‌ راهروی‌طرفین آن ‌تأمین می‌گردد. بدنۀ‌ دیوارها‌ از‌گچ ‌سفید و‌نمای ‌ایوان‌ از‌کاشی وآجرهای لعابدار به رنگ لاجوردی وسبز پوشیده شده است. شبستانهای زمستانی مسجددر دو سوی دالان ورودی قرار داردکه نورآن باسنگ مرمرتأمین می شود.همچنین مسجد مؤذنه مستطیل شکل  آجری دارد که بر و‌رودی ضلع شرقی مسجد مشرف می باشد .

کتیبه های تاریخی

– درکریاس مسجد کتیبه‌ای سنگی بصورت وقفنامه به خطّ نسخ منقور گردیده ، بدین مضمون : (( بعد التحمید والتصلیهوالتسلیم)). باعث بر تحریر این کلمات آنکه وقف مخلد صحیح شرعی وحبس مؤبّد صریح ملی نمودند خدّام کرام والامقام ذوی العزّ والاحترام عالی حضرت رفیع منزلت سامی رتبت شرافت و  نجابت و وزارت پناه ،فضیلت وکمالات دستگاه حقایق ومعارف آگاه ، دولت وعزّت ومدلت انتباه ، ابهّت و مناعت وجلالت اکتناه ، کهف الحاج والمعتمرین عالیجاه دستورالوزرائی اعنی الالقابی میرزائی میرزامحمد محسنا وزیر عدیم النظیر،  جلیل القدر دارالعباده یزد همگی وتمامی یک باب قهوه خانه وسیعه معیّنه متّصله به میدان وبازار محله میر چقماق خارج دارالعباده مزبوره که از منشآت کثیر البرکات عالیجاه معظم الیه است بروجود بر متعلقه  بر تعزیه سید الشهداءعلیه التحیه والثناء،مقررومشروط آنکه هرساله ازمداخل واجاره آن به عمل آید آگر محتاج به تعمیر ضروری باشد آن مقدم وبعدازآن صرف فرش ، وبعد از آن سوخت وروشنایی معمول حسینیه مزبوره وگرفتن کاغذ پنجره قهوه خانه وابقای کرباس سیاه پوشش دور حسینیه وشدّهای چهل گیسوی وقفی معینه واگر چیزی از آن زاید آید صرف روشنایی مسجد جامع محاذات قهوه خانه مزبور شود وتولیت آن مفوّض به جناب رفعت ودیانت ومعالی پناه وفضیلت وکمالات دستگاه حاجی عبدالفتاح ابن مرحمت پناه حاجی ملاشمس الدین محمد ابرکوهی  ساکن دارالعباده مزبور فرموده، اورامتولی شرعی ساختند .به شرط آنکه کما ینبغی ویلیق مساعی جمیله در تمیشت امور مففصَله مزبوره مبذول وبه تکاهل از خود راضی نشود وبعد ازوبه اصلح ذکور اولاد او وبعد از آن به اصلح اولاد ذکور اووهکذا الی آن میرث الله الارض ومن علیها وهو خیر الوارثین ، واگر ازاولاد ذکور اومذکری به این وصف نباشد به اصلح ذکور اولاد اناث مذکری به این وصف نباشد تعیین متولی به رأی مجتهد جامع شرایط خواهد بود واگر در یزد مجتهدی نباشد منوط به آرای علما وعدول المؤمنین بلده مزبوره است وصیغه شریعه در تمام مراتب مزبور جریان وقهوه خانه موقوفه به تصرف متولی داده شد . تحریراً فی سادس عشرین شهر شوال سنه عشرین ومائه والف مضمون کتیبۀ مذکور بدین صورت است که میرزا محمد ، وزیر یزد در عهد تیموری ، قهوه خانه بزرگی جنب میدان وبازارمحله میرچقماق جهت مراسم تعزیه امام حسین (ع) اختصاص داد، مشروط بر آنکه هر ساله هزینه مراسم آن از طریق اجاره^ء قهوه خانه صرف خرید فرش ،تأمین سوخت وروشنایی حیسنیه وخرید کاغذ پنجره،(دردوران گذشته به جای شیشه، به پنجره ها کاغذ می چسباندند و در اصطلاح  ((کاغذ لغ)) می گفتند) کرباسی سیاه رنگ پوشش محوطه حسینیه وشدها (یکی ازلوازم مراسم تعزیه بود مانند علم وکتل) شود.

بقیه لوازم اضافی طبق شرحی که در وقفنامه آمده است در شب عاشورا به فقرا و مساکین اطعام داده شود ویاصرف سوخت وروشنایی مسجد جامع گردد. تولیت قهوه خانه موقوفه به شخصی به نام حاجی عبدالفتاح بن مرحمت پناه حاجی شمس الدین محمد ابرکوهی ساکن یزد سپرده شود.

پس از حاجی مذکور قهوه خانه به بهترین ذکور او واگذارگردد واین تسلسل ادامه یابد واگرازفرزندان ذکور وی طبق شرایط مذکور نباشد ، به نیکو خلق ترین فرزند ذکور ازفرزندان مؤّنث ایشان سپرده گردد و اگرپسری ازفرزندان ذکور ومؤّنث نباشد ، تعیین متولی قهوه خانه براساس رأی وصلاحدید مجتهد جامع الشرایط خواهد بود وچنانچه در یزد مجتهدی نباشد، متولی براساس آرای علماء وصاحبنظران مؤمن تعیین می گرددوحفظ رعایت اصول واحکام شرعی الزامی است .قهوه خانه موقوفه براساس رعایت احکام شرعی به متولی منتخب سپرده می گردد.متن وقفنامه مذکور در مورخه بیست وششم ماه شوال ۱۱۲۰نگاشته وتنظیم گردید.

دردوسوی راهروی شمالی پنجره هایی پوشیده از کاشی معرق مشبک قرار گرفته است . بخشی از سردر ایوان مزیّن به کاشی معرّق است وکتیبه هایی در کاشیهای معّرق از سمت راست به چپ وجود دارد  که مضمون آن به شرح ذیل است:

بین گل مربعی بربالای راهرو ودست راست کلمه ((الله)) به خطّ کوفی ، داخل آن نیز با همین خط (دوطرف مقابل هم ) سوره‌فاتحه وبر بالای کلمه مذکور در یک خط مستقیم ((اعوذبالله من الشیطان الرجیم )) و ((بسم الله الرحمن الرحیم )) نوشته شده است .مقابل کتیبه مذکور در فوق، کلمه" محمد" به خطّ کوفی قراردارد.در جهت راست چهاربار((ولی الله التوفیق )) ودر سمت چپ چهار بار عبارتی عربی نوشته شده است که خواندن آن میّسر نبود .

قسمت بیرونی گنبد ودر کمر بند آن عبارت ((السلطان ظّل لله )) به کوفی بنایی مکرر اجرا شده است .محراب صفه اصلی از کاشی معرّق وبا طاقنمای مقرنس کاری است ودر وسط‌آن سنگ مرمر خوش تراشی به اندازه ۳۸/۲×15/1 متر نصب است. همچنین درمیان مقرنس کاری آن یک گل مربع از کاشی معرق هست که چهار بار((الله ،محمد،علی ))‌ به خطّ کوفی نقش شده است .کتیبه های سنگ مرمر عبارت است از:

" قال الله تبارک وتعالی جل جلاله وعم نواله اقم الصّلوه …. مقاماً محموداً صدق الله وهوعلی کل شیءقدیر " به خطّ نسخ در پیشانی وچهار بارنام "علی" به خطّ کوفی در یک گل مربع. در هر یک از دو طرف قسمت پایین سنگ مذکورودروسط آن نقش قندیل وگل وبوته  دیده می شود .

 – غرفه دست چپ ایوان یک سنگ مرمر به اندازه ۹۵×54 سانتیمتر قرار دارد که بر آن نقش قندیل دیده می شود ودر چهار گوشه اش به خطّ کوفی ((الله ،محمد ،علی )) تکرار شده است.کتیبه اطراف آن نیز عبارت : ((قال الله تبارک وتعالی انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر واقم الصلوه واتی الزکوه ولم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین )) به خطّ ثلث است .

– در غرفه دست راست سنگ قبر محمد شفیع( متوفی ۱۰۳۷ هجری) به اندازه ۳۰× 28 سانتی متر نصب است وبه خطّ نستعلیق شبیه به نسخ اشعار زیربرآن منقور شده است :

  دریغا زجور سپهر ستمکار                                 فغان ازجفا پیشه چرخ مستبد

  محمد شفیع ازجهان رفت افسوس                     به عهد جوانی به خلد مؤبّد

  نچید گلی ازگلستان امید                                 چوگل شد به فردوس اعلی مسند

  چو او ….علم وادب بود                                    کند جای اندر بهشت مخلد

  ….سال تاریخ فوتش چنین                                علی حامی وی، شفیعش محمد

–   برسردر شرقی مسجد کتیبه ای از کاشی معرّق به خطّ ثلث محمدالحکیم (مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم ازخوشنویسان بنام دوران صفوی بشمار می‌رود که کتیبه‌ای به خط او نیز در درگاه اصلی مسجد جامع قرار دارد) موجود می‌باشد.

عبارت کتیبه مذکور چنین است :

« اللهم یا جامع الناس لیوم لاریب فیه ورافع بیوت اذن الله یرفع و یذکر فیها اسمه بالتحمید والتنزیه فاذا الجمعه جمعیت اسبابها جاهد فی اقامتها السلطان عظیم الشان ، معین الحق والدین شاهرخ بهادرخان الذی وفقت ابناء هذا المسجد علی اسس التقوی فی زمانه الاراعد (؟) منه فاطمه بنت محمد داعیه رب ابن لی عندک فی الجنه بالفضل والمنه ، فی رجب سنه احدی واربعین وثمانمائه ، کتبه محمد الحکیم.»

گنبد مسجد خمیده وترکدارازکاشی سبزرنگ ودراطراف آن کتیبه ای به خطّ کوفی وجود داشت که اکنون مقدارکمی از آن باقی است.

 گرمخانه دری چوبی دارد که بردولنگه آن عبارت: ((لااله الا الله ، علی ولی الله حقاً حقا)) این در وقف کرد زین الدین علی دبّاغ بر جماعتخانه مسجد چقماقیه درتاریخ ۹۷۲  به خطّ نسخ ومیان دوکتیبه کنده کاری شده است .

خطوط کوفی کاشی سردر راهروهای جنبی از داخل صحن مسجد به صورت ((اعوذ بالله من الشیطان الرجیم …)) وکلمات یا علی ،یا محمد ، واللهم صل علی محمد وآل محمد راروی کاشی های سفید با زمینه لاجوردی اجرا گردیده ودرحواشی، ازنقوش ستاره ای سبزرنگ استفاده شده است .

درب کوچکی که روی آن تاریخ ۹۷۳ نوشته شده است  در ضلع شمال شرقی مسجد دیده می شود. ورودی دیگری نیزدر ضلع شرقی و داخل‌کوچه مسجد امیرچقماق قراردارد که نمای آن ازکاشی وباآجرهای لعابدار پوشیده شده است . درازاره زیرمؤذّنه  باخطّ کوفی به رنگ لاجوردی  ((بسم الله الرحمن الرحیم،انما مساجد الله ….))  ودرسردر کاشیکاری بر روی زمینه لاجوردی کتیبه ای به تاریخ ۱۳۷۸ هجری نصب شده است . اطراف ایوان بلند شبستان باکاشی سبز وقهوه ای بر روی زمینه سرمه ای نقوش اسلیمی مخلوط کار شده است ودر پایین آنهاعبارت ((القدرلله الله اکبر)) دیده می شود .