مزار زرتشتیان

زرتشتیان که بیشترین گروه اقلیت را در یزد شامل می شوند( به گفته سهراب فیروزفرد –  مسئول انجمن زرتشتیان یزد-  تعداد زرتشتیان مقیم یزد درحال حاضر ۶۷۵۰ نفر می باشد)  درگذشته مردگان خود را درمکانی به نام دخمه می گذاشتند .اما تا حدود ۳۰ سال پیش تاکنون در قسمت پایین دخمه های دوگانه صفائیه ، زرتشتیان مردگان خود را دفن می نمایند .

گفتنی است این مزار ، به آرامگاه موقوفه زرتشتیان معروف می باشد که مساحت تقریبی ۶۲هزار متر مربع را در بر دارد.

لازم به ذکر است با توجه به تعداددخمه ها ( ۸دخمه) و آمار زرتشتیان استان یزد ، نگاه اجمالی به فرهنگ دخمه گذاری در یزد پرداخته می شود.

وجه تسمیه دخمه :

دخمه سردابه ای است که جسد مردگان را در آنجا نهند . سردابه مردگان (برهان ) ، سرداب برای مرده. خانه یاسردابه که اموات در آن نهند. مقبره اتاق زیر زمینی که برای دفن میت بکار رود . ناووس ( حاشیه برهان قاطع ) آن خانه که کفار عجم مردگان را در آن نگاه می داشتند . ( غیاث الغاط) .

…..وبر سر کوه دخمه ها عظیم کرده ست و عوام آنرا زندان بادی می خوانند . ( فارسنامه ابن بلخی ، ص ۱۲۷ )‌

در کتاب « گلدسته چمن آیین زرتشت » در خصوص کلمه «دخمه » اشاره شده است برج سکوت یا برج خاموشان به مکانی  مدور که در بالای کوه بلند واقع شده . گویند و غالباً از آبادیهای اطراف چندین فرسخ فاصله دارد. دیوار اطراف دخمه را از سنگ و سیمان می سازند ویک درب کوچک آهنی برای ورود و خروج دارد. محیط دخمه  ]متفاوت[در حدود صد متر است. سطح داخلی آن از دیوار به طرف مرکز سراشیب می باشد. ودر وسط دخمه چاه عمیق ووسیعی حفر شده که به چاه وسط دخمه راه دارد. عمق چاهها تا حدود یک متر با شن و سنگریزه پر شده است. چاه وسطی را زرتشتیان ایران سراده   S aradeh یا استه دان  A stedan ، استخوان دان یا جای استخوان می نامند.

دخمه های دوگانه صفائیه:

–  دخمه گلستان :

در سمت راست جاده یعنی در طرف معرب ، دخمه ای بزرگ به قطر ۴۰/۲۹ متر و قطر استودان ۴۰/۵ متر وجود دارد. و برای رسیدن به آن باید جاده سنگی به عرض دو متر را پیمود . مصالح تمامی دخمه از پله ها تا دیوارها از سنگ باربر است و بر روی دیوارهای بیرونی کاهگل و گچ روی سنگ کشیده اند. اتاقکی آجری در کنار در ورودی این دخمه به چشم می خورد، که گویا اتاقک دخمه بان بوده یا برای ترتیب مراسم دخمه گذاری ، در ورودی دخمه که رو به سمت مشرق دارد، آهنی است و اکنون با آجر جلوی آنرا پوشانده و مسدود نموده اند. بالای این در ، کتیبه ای سنگی، تاریخی قرار داشته که اکنون تنها جایش مانده است. ( همانند سنگ نصب شده در دخمه مانکجی بود.) ناچار از سمت مغرب دخمه که بخشی از دیوارش تخریب شده و ریخته می توان وارد دخمه گلستان شد. ارتفاع دیوارها از سطح تپه شش متر است. در وسط آن استودان سنگی برای استخوان های اجساد قرار دارد. این بنا روباز ( بدون سقف ) بوده و کف آنرا از تخته سنگ ها برای قرار دادن  جسد فرش نموده اند.

– دخمه مانکجی لیمجی هاتریا :

این دخمه که در سال ۱۲۲۵ یزد گردی مطابق با ۱۲۳۵ خورشیدی توسط مانکجی لیمجی هاتریا ساخته  و گشایش یافت.

« در سمت مشرق و به طرف مهریز ،‌دخمه دیگری که راه صعب العبوری دارد،‌دیده می شود.

این دخمه به دخمه مانکجی معروف است و از (دخمه ) گلستان قدیمی تر است . در ابتدا راه ورود به این دخمه اتاقکی قرار دارد که در برون و درون آن دو سنگ مرمرین حکاکی شده است. ( این کتیبه های  سنگی در حال حاضر در محل نصب نمی باشند.) بر روی کتیبه های سنگی عبارات زیر نقر شده که به اختصار چنین است :

« هو الله تعالی شانه ، بخشش پاک یزدان …دخمه در رمضان سنه ۱۲۲۲ شروع  به کار شده ودر سنه ۱۲۲۵یزدجردی کار آن  به پایان  رسیده ،  به همت مانکجی ابن لیمجی هوشنگ هاتریا ،‌فارسی هندی »

در این سنگ نبشته به مسلمانان و زرتشتیان براساس روایات مستند خودشان سفارش شده که به میت دست نزنند.

در داخل این اتاقک ،‌سنگ مرمرین دیگری قرار دارد. که بنا بر گفته آقای خداداد خنجری و شواهد روشن ، از دخمه گلستان به اینجا آورده شد. خود متن نیز گویاست:  این دخمه که قدیمی تربوده از لحاظ ساختمانی و استحکام بهتر از دخمه گلستان است، دارای دری سنگی با چفت و بست آهنی است . در پایین تر سوراخهایی تعبیه شده که زرتشتیان شمع و چراغ روشن می کنند

دخمه مانکجی نیز با سنگ ساخته شده که فضای داخلی دخمه به سه قسمت تقسیم شده و برای قرار دادن جسد کف دخمه با تخته سنگ صاف و فرش شده است. قطر داخلی دخمه ۴۰/۲۸ و قطر استودان ۱۰ متر است.

عناصر معماری وابسته به دخمه :

خیله :

درپایین دودخمه کوه صفائیه یزد ، مجموعه ساختمانهایی ساخته شده که زرتشتیان به آن خیله می گویند . این مجموعه که شامل دوازده بناست ، یکی آجری و بقیه سنگی و خشتی و آجری با هم است. به چگونگی و کاربرد خیله ها در صفحات آغازین مقاله اشاره کامل شده است، ضرورت تکرار آن احساس نمی شود.

آب انبار :

در سر راه ورودی به خیله ها ، نخست به آب انباری با دو بادگیر مشبک آجری که بر سطح زمین قرار دارد بر می خوریم  بادگیری منحصر به فرد در میان بادگیر های آب انبار یزد . این بنا از بهترین کارهای آجر کاری و کاربندی آجری است و تمامی با ظرافت و دقت و سلیقه خاصی ساخته شده است . و برای استفاده اتراق کنندگان در خیله ها قرار دارد.

دخمه کاوسی :

در گزارش «دخمه های زرتشتیان یزد » در خصوص این دخمه اشاره شده است : «به فاصله ۴ الی ۵ کیلومتری این دخمه ها ما بین دخمه چم تفت و این دخمه های کوه صفائیه یک دخمه بسیار قدیمی دیگری است که آقای فرخانی (دستیار موبد آتشکده ورهرام یزد ) اظهار داشت که یک باستان شناس هندی از آن بازدید کرده و بین ۱۰۰۰ الی ۱۵۰۰ سال دارد و سنگ تاریخی بر آن نصب است ( در حال حاضر این کتیبه سنگی موجود نمی باشد)

دخمه کاوسی که بر بلندای کوه سنگی واقع شده مسیر صعب العبوری برای رسیدن و بازدید از آن دارد. و به شدت تخریب شده است. این دخمه که تماما با لاشه سنگ و ملاط گل ساخته شده به نظر میرسد جزء یک مجموعه است . که سایر بناها بر اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی کاملا تخریب گشته اند. اما با وجود این هنوز آثار این بنا دیده می شوند. دخمه کاوسی بصورت مدور که بخشی از آن بر لبه پرتگاه می باشد برخلاف سایر دخمه های استان بسیار کوچک و ورودی آن در سمت غرب است دخمه مذکور فاقد اصول پذیرفته شده ساخت یک دخمه است. زیرا در سایر دخمه هایی که فضای داخلی آن به سه قسمت که هر قسمت اختصاص به اجساد مردان و زنان و کودکان داشت و جسد را بر روی سنگ های فرشی شده قرار می دادند. و ورودی آنها رو به سمت شرق است و دارای یک در ورودی فلزی می باشد. در ساخت دخمه کاوسی موارد یاد شده رعایت نگردیده است.

چنانچه اشاره گردید ورودی دخمه کاوسی فاقد در ، ورود به سمت مغرب است به نظر می رسد ، نبود فضای کافی در سمت شرق که پرتگاه است باعث این تغییر در ورودی گشته است. در داخل دخمه مذکور پاوی های سنگ فرش ( محل قرار دادن اجساد ) وجود ندارد . عرض بین لبه استودان و دیواره دخمه حدود ۵/۱ متر است با توجه برخی شواهد به نظر نمی رسد که حفره وسط دخمه (استودان ) خیلی عمق داشته باشد. و دیواره دخمه نیز بلند نبوده است. داخل استودان مملو از استخوان های اجساد است. در خارج از دخمه ودر پیش از رسیدن به این محل ، آثار یک بنا و دیواره سنگ چین در طرف پرتگاه کوه که تماما با سنگ لاشه ساخته شده ، دیده می شود. امتداد این دیواره سنگ چین به سمت غرب است ، با توجه به تخریب این آثار ، هنوز فونداسیون آنها مشخص است . در سمت شمال دخمه آثار دیوار یا یک بنا خشتی که دارای خشتهایی به ابعاد حدودی ۱۰ × 40 × 40 با ملاط گل دیده می شود که این دیواره نیز به سمت غرب امتداد می یابد.

بر سطح کوه و پایین تر از دخمه (غرب دخمه ) به نظر می رسد بنا و ساختمانهای وابسته به دخمه داشته که تبدیل به آوار گشته و از بین رفته است . در پایین کوه آثار نیمه ویران یک مکان مدور که بنظر می رسد کاربرد برج ( نگهبان / روشنائی ) داشته که متاسفانه قسمت فوقانی برج کاملا تخریب شده و کاربرد دقیق آن برای اینجانب محرز نگردید. و نیز در مجاورت همین بنا ، اتاقی که متعلق به دوره متأخر است و به نظر می رسد که اتاق اقامت و اتراق افراد دخمه گذار (نسا سالار ) می باشد. که بنای مذکور نیز متاسفانه بخشهایی از آن تخریب گشته است.

با توجه به خشتهای استفاده شده در آثار دیوارهای بنای خشتی باقیمانده و دیواره سنگ چین و تخریب قسمت اعظم مجموعه دخمه کاوسی و شباهت معماری آن با معماری پیش از اسلام ( دوره ساسانی ) حدس زده می شود که دخمه کاوسی متعلق به پیش از اسلام یا صدر اسلام است. البته تأیید این گمان نیاز به مطالعه بیشتر و انجام چند گمانه آزمایشی و مطالعه داده ها و آثار بدست آمده از کاوش خواهد بود. آنچه که به نظر قطعی می رسد قدیمی بودن این دخمه نسبت به سایر دخمه های استان یزد است.