سوگواره طولانی ترین نخل برداری ایران در «تفت»/ جلوه ای از داغ بر دل نشسته
مردم استان یزد به رسم هر ساله، عصر عاشورا آئین سنتی نخل برداری که همراه با تعزیه خوانی، سینه زنی و نخل گردانی است را اجرا و به صورت نمادین تشییع جنازه امام حسین (ع) و یاران با وفایش را برگزار می‌کنند.
به گزارش روابط‌عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد، نخستین روز از هفته گردشگری «ایران مهد زیارت شیعیان و تمدن ادیان» نام گذاری شده است. یکی از برنامه هایی که برای این روز در نظر گرفته شده، پرداختن به برگزاری سوگواره طولانی ترین نخل برداری ایران در تفت است.
آیین روز عاشورا در شهرستان تفت که مراسم سنتی نخل برداری نیز جزیی از آن است در فهرست آثار معنوی کشور ثبت شده است.
این آیین عرفانی، همه ساله در عصر عاشورا و همچنین روز شهادت حضرت علی (ع) در حسینیه امام(ره) (شاه ولی) تفت برپا می شود و همه ساله، شیفتگان اباعبدالله (ع) از نقاط مختلف کشور برای حضور در این مراسم سنتی به تفت می آیند و گردشگران خارجی نیز از جمله میهمانان ویژه این روز در تفت هستند.
مراسم سنتی نخل برداری در تفت طی دهها سال گذشته به شکل سنتی برپا شده و همچنان به همین شکل برگزار می شود.
«نخل» نمادی از تابوت سیدالشهدا(ع) است، وسیله ای چوبی که دو طرف آن به صورت مشبک از چوب ساخته شده و به وسیله چوبهای دیگر به هم مرتبط و بر روی چهار تیر چوبی قرار دارد..
نقطه قابل توجه در این مراسم که منحصر بفرد است و طی دهها سال گذشته همچنان شکل سنتی خود را حفظ کرده حضور خودجوش هیات محله «سرده» برای آغاز این مراسم است و تا این هیات وارد حسینیه نشود نخل همچنان ثابت می ماند.
هیات سرده، مسیر چند کیلومتری محله خود تا حسینیه امام را در حالی که به سینه می زنند طی می کنند اما پس از نزدیک شدن به حسینیه، پیاده روی آرام آنان، ناگهان سرعت می گیرد و در حالیکه می دوند و به سر و سینه می زنند به زیر نخل می روند و به همراه دیگر عزادارانی که از قبل در زیر نخل جا گرفته اند، آن را از جا بلند می کنند.
نکته دیگر اینکه اصل مراسم نخل برداری فقط چند دقیقه طول می کشد اما همین چند دقیقه، دهها هزار نفر از شیفتگان آقا امام حسین (ع) را به این حسینیه می کشاند و این یعنی اوج عشق و ارادت به ائمه اطهار و سالار شهیدان.
عزاداران، نخل را سه تا پنج بار در حسینیه چرخانده و سپس آن را در مکان خود قرار می دهند و در حالیکه به شدت به سر و سینه خود می زنند در جلوی عزاخانه حسینیه به عزاداری می پردازند.
جمعیت عظیمی از عزاداران حسینی در حسینیه تفت حضور دارند و چند برابر این جمعیت هم در خیابانهای اطراف حاضر شده اند.
مراسم نخل گردانی چیست؟
نخل گردانی مراسمی باشکوه است که مردم برخی از مناطق کشورمان، به‌عنوان تشییع پیکر مقدس امام حسین (ع) در روز عاشورا برگزار می‌کنند. نخل اتاقکی شبیه تابوت است که با پارچه سیاه و انواع شال‌های رنگی آن را می‌آرایند و توسط مردم حمل می‌شود. در واقع نخل، نمادی از تابوت و سوگواری محرم در ایران است. بقیه روزهای سال نخل‌ها را مقابل یا داخل حسینیه‌ها و مساجد نگهداری می‌کنند.
مراسم نخل گردانی بیشتر در شهرها و روستاهای اطراف منطقه کویر مرکزی ایران رواج دارد، از جمله شهرهای جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و معروف‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شوند.
بسیاری عزاداری محرم در یزد را با نخل گردانی می‌شناسند و این مراسم شهرت جهانی دارد. گردشگران بسیاری، خود را برای دیدن این مراسم به شهرهای یزد می‌رسانند. نخل در گویش یزدی، گاهی «نقل» نامیده می‌شود.
استفاده از کلمه نخل و انتخاب این عنوان بر رسم تابوت گردانی امام سوم شیعیان به دوره صفویه بازمی‌گردد. علت این نام‌گذاری به‌طور دقیق مشخص نیست و شاید مهم‌ترین دلیل رواج این اسم، روایاتی است که در آن‌ها بیان شده پیکر امام حسین (ع) روی شاخه‌های درخت خرما، به‌سمت محل دفن حمل شده است.
دلیل دیگر انتخاب نام نخل گردانی شاید این است که اشکال قدیمی تابوت را از چوب و برگ درخت خرما می‌ساختند و حتی شاید به‌دلیل تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران باشد. از طرفی همان طور که در قرآن ذکر شده است؛ شهدا زنده‌اند و نزد پروردگار خود روزی می‌خوردند؛ بر اساس همین آیه و تفکرات اسلامی، نخل نیز در نمادشناسی درختان، برای بیان شادی انسان استفاده می‌شود و درخت حیات است. شاید به همین دلیل است که اسم نخل بر اتاقک چوبی این مراسم گذاشته شده است.
نخل عزا شبیه سرو و نماد جاودانگی است
نخل آیینی در ظاهر بیشتر شبیه سرو است. دکتر اسلامی ندوشن، بیان می‌کند که اگرچه نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد، اما شباهت بسیاری به درخت سرو دارد. سرو در فرهنگ عامه، نشان جاودانگی، رشادت و زندگی اخروی است و یادآور زندگی و شهادت سیدالشهدا (ع) است. این مراسم خود روایت یا نقلی از حکایت کربلا است.
نخل‌سازی صنعت ظریفی است که هنرمند خاص خود را مطلبد. استادان این رشته ساخت آن را به دیگران آموزش می‌دهند. به‌دلیل جایگاه نخل گردانی در یزد، هنوز خانواده‌هایی هستند که شهرت آن‌ها نخل‌بند یا نخل‌ساز است.
در کنار مراسم نخل گردانی، قربانی کردن گوسفند، دود کردن اسفند، سینه‌زنی، نوحه‌سرایی نیز انجام می‌شود. این سنت هنوز با دقت، در بسیاری از مناطق کشور برگزار می‌شود. بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی است، که کسی از آن سرپیچی نمی‌کند و این حق موروثی است.
بیشترین، متمرکزترین و شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد قرار دارند و گفته می‌شود هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود. نخل برداری از ویژگی‌های عزاداری محرم در یزد به حساب می‌آید که برای اجرای آن همه مردم و اهالی منطقه بسیج می‌شوند.
ظاهر نخل قوسی شکل است و اسکلت آن یک اتاق مشبک است. اتاقکی چوبی و حجیم به‌شکل مکعب مستطیل با بام شیروانی مانند که چهارچوب آن بر اساس بزرگی یا کوچکی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند است. نخل دارای هشت تا ۲۰ تیرچه چوبی و ۱۲ تا ۱۴ ستون چوبی بلند است. ساخت نخل با مهارت خاصی توسط نخل‌بند انجام می‌شود.
ارتفاع قسمت جلویی نخل از دیواره عقبی بیشتر است و سقف از جلو به طرف پایین شیب‌دار است. فاصله سطح قاعده نخل تا زمین، حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است و این فاصله تعبیه شده تا هنگام بلند کردن نخل از زمین، فشار کمتری به افراد بیاید.
معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵٫۲ تا ۵٫۳ متر است. فاصله پایه‌های دستگیره به‌قدری است که چند نفر بتوانند بین آن‌ها قرار بگیرند. به‌طور معمول هر پایه را دو تا چهار نفر بلند می‌کنند.
در نخل گردنی هر کسی با توجه به توان خود در مراحل مختلف، از کمک مالی برای تهیه چوب وسایل گرفته تا کمک برای تزیین و علم کردن و حمل نخل در روز عاشورا، مشارکت می‌کند.
نخل گردانی با مشارکت اهالی منطقه انجام می‌شود
در گذشته رسم بر این بود که با یک فراخوان، قبل از محرم، کمک‌های مردم را برای برگزاری نخل گردانی جمع می‌کردند و هر کس به‌اندازه توان خود کمک می‌کرد. بعضی‌ها درختانی را برای این مراسم وقف می‌کردند تا بعد از پیر شدن، از چوب آن‌ها برای ساخت و مرمت نخل استفاده شود.
امروزه تزیین نخل‌ها کمتر انجام می‌شود. تنها نخل را سیاه‌پوش می‌کنند و تزیینات ساده‌ای به آن‌ها می‌بندند؛ اما باز هم نخل گردانی باشکوه و عظمت بسیاری انجام می‌شود. این آیین نه‌تنها به فراموشی سپرده نشده، بلکه کمتر دچار تحریف شده است. نخل‌ها پس از آذین‌بندی، بسیار سنگین‌تر می‌شوند و وزن نخل‌های بزرگ، مثل نخل امیر چخماق یزد گاهی به چند تن می‌رسد و برای حمل آن‌ها نیاز به همکاری حدودا صد مرد قوی هیکل است.
در مورد نخل گردانی باورهایی میان مردم وجود دارد. به‌طور مثال بعضی معتقد هستند که زنان نازا برای فرزنددار شدن باید از زیر نخل عبور کنند، کودکان بیمار برای شفا گرفتن از بالای نخل رد شوند و در هنگام حرکت نخل از میان کوچه‌ها، اگر نخل به دیوار خانه‌ای برخورد کند در آن خانه اتفاق ناگواری خواهد افتاد و صاحب‌خانه بهتر است برای دور کردن بلا، گوسفند قربانی کند. زن‌ها برای برآورده شدن حاجت‌هایشان در شب‌های عاشورا و تاسوعا زیر نخل‌ها چراغ یا شمع روشن می‌کنند.
نخل گردانی در سایر کشورهای جهان
مراسم نخل گردانی، به شیوه‌های مختلف در دیگر کشورها نیز رواج دارد. مثلا در کشور عراق و شهر نجف، در ۲۱ ماه رمضان و روز شهادت امام علی (ع) مراسم نخل گردانی برگزار می‌شود. مسلمانان جزیره سوماترا از کشور اندونزی، در روز محرم تابوت تمثیلی امام حسین(ع) را در شهر می‌گردانند.
در کشورهای کارائیب، پاکستان و هندوستان آیینی شبیه به نخل‌گردانی ایران برگزار می‌شود که «تعزیه» نام دارد. این مراسم در روز هشتم ربیع‌الاول توسط شیعه‌های دوازده امامی این کشورها به مناسبت وفات امام حسن عسگری (ع) برگزار می‌شود.
مسیحی.
نمادهای به کار رفته در مراسم نخل گردانی
نمادهای به کار برده شده در نخل و مراسم نخل گردانی ممکن است پایه شرعی و دینی نداشته باشند؛ ولی بر پایه اعتقادات مردم استوار هستند و ریشه در تجربیات حسی آن‌ها دارند.
در مراسم نخل گردانی، چوب نخل، نماد پیکر امام حسین (ع)، سیاه‌پوش کردن نخل نماد اعلام سوگواری، شمشیر و نیزه نماد تیرها و نیزه‌هایی که بر بدن امام حسین (ع) وارد شد، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شوند نماد حضرت ابوالفضل (ع)، پارچه‌های زینتی بسته شده به نخل نماد حجله قاسم‌بن‌الحسن (ع)، زنگ‌هایی که در قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین (ع) و عزادارانی که نخل را حمل می‌کنند به‌عنوان تشییع‌کنندگان پیکر امام حسین (ع) است.
برخی معتقد هستند که نخل نمادی از خیمه‌های کاروان امام حسین(ع) است و آن‌ها را در کربلا مجسم می‌کند؛ همچنین گاهی بیان می‌شود که نخل یادآور گهواره جوانان اهل بهشت یعنی امام حسین (ع) و امام حسن(ع) است و چون مقام آن‌ها عظیم است، نخل را بزرگ می‌شمارند.
اجرای آیین نخل گردانی
آداب عزاداری محرم یک پدیده فرهنگی است که به تبع منطقه ممکن است کمی با هم متفاوت باشد؛ اما دارای معانی و کارکرد مشترکی است. آیین نخل گردانی دو مرحله کلی دارد. اول نخل‌آرایی، نخل بستن یا آماده‌سازی و آراستن نخل و دوم نخل گردانی یا نخل برداری.
نخل بستن
تزیین و آرایش نخل را «نخل بستن» می‌گویند. این کار در دهه اول محرم و چند روز قبل از تاسوعا انجام می‌شود. بسته به‌اندازه نخل و مقدار تزیینات و زیورآلات، آذین‌بندی نخل ممکن است چند روز طول بکشد.های بزرگ را معمولا از پنجم تا نهم محرم آذین‌بندی می‌کنند
برای شروع نخل بستن اول، همه قسمت‌های نخل را با پارچه‌های سیاه و سبز و شال و ترمه می‌پوشانند. برای تزیین قسمت پیشانی و عقب نخل از گل، شمشاد، آینه، و زیورآلات استفاده می‌کنند. شمشیر، خنجر، سپر، کلاهخود، فانوس، چراغ لاله، شمع بزرگ، بیرق، نظرقربانی و چهار بسم الله زیورآلاتی هستند که معمولا استفاده می‌شوند.
گاهی روی نخل، دستار سبزی به نشانه لباس امام می‌گذارند و اغلب زنگی از سقف نخل آویزان می‌کنند، که هنگام حرکت نخل به صدا در می‌آید و همگان صلوات می‌فرستند. به کسی که مهارت بیشتری در نخل بستن دارد و تزیین نخل را رهبری می‌کند نخل‌بند، نخل‌پیوند، نخل‌آرا، نخلی یا بابای نخل می‌گویند.
یزدی‌ها از قدیم دو نخل بسیار بزرگ دارند که یکی در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان سید مصطفی خمینی نگهداری می‌شود. شهر زواره، آیین سنتی مذهبی نخل‌بندان ویژه‌ای با قدمت ۳۰۰ ساله دارد. هر ساله در آخرین جمعه ماه ذی‌الحجه مردم شهر زواره در مراسمی، نخل ۳۰۰ ساله‌ای را که در حسینیه بزرگ شهر قرار دارد آماده عزاداری در شب‌های محرم می‌کنند.
نخل گردانی
در شب عاشورا برای آزمایش و تغییر وضعیت نخل، با کمک هیئت عزادار، اندکی نخل را جابه‌جا می‌کنند؛ البته این کار بیشتر برای نخل‌های بزرگ انجام می‌شود. اساس عرف منطقه در ساعت مشخصی از روز انجام می‌شود. معمولا کسانی که می‌خواهند در حمل نخل کمک کنند، جسم نرمی را در دستمال می‌پیچند و بر سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام حمل نخل آسیبی نبینند.
حرکت اصلی نخل معمولا در روز عاشورا و پس از نماز ظهر و عصر انجام می‌شود. این مراسم در واقع نمادی از تشییع پیکر امام حسین (ع) است و باید پس از زمان شهادت ایشان انجام شود. البته در برخی از مناطق این کار، روز ۱۱ محرم انجام می‌شود.
با دستور فردی سالمند و باتجربه در نخل گردانی، که معمولا از سادات است، افراد با پای برهنه دورتادور پایه و چوبهای حمال نخل قرار می‌گیرند و هم‌زمان و با دستور فرد رهبر، «یا حسین» گویان نخل را از زمین بلند کرده و حرکت می‌دهند.
معمولا نخل را در حسینیه‌ها، میدان‌ها و محله‌های شهر و روستا می‌گردانند. گاهی نخل همراه دسته‌های سینه‌زن تا زیارتگاه، امامزاده، مجلس عزا و روضه‌خوانی، درب خانه روحانی یا مجتهد بزرگ محلی حمل می‌شود.
در نخل گردانی فردی روی قسمت جلویی سقف نخل می‌نشیند یا می‌ایستد و نخل‌کشان را راهنمایی می‌کند. در برخی از مناطق یک یا دو نفر در قسمت جلویی و عقبی سقف می‌نشینند، قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. نظم و اتحادی که بر این مراسم حاکم است همه را مجذوب خود می‌کند. تقسیم کار و قانونی در این مراسم وجود دارد، که همه مجریان، تابع آن هستند.
در نخل گردانی فردی به‌عنوان ناظم نخل‌کشان چند گام جلوتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر را نشان می‌دهد. در مسیر حرکت نخل، مردم قربانی می‌کنند و گوشت قربانی بین نیازمندان پخش می‌شود، گاهی هم از آن آش می‌پزند و پخش می‌کنند. در زمان قربانی کردن، نخل‌کشان استراحت می‌کنند و گاهی تعویض می‌شوند.
غروب روز عاشورا و پس از شام غریبان، نخل را به جایگاه خود بازمی‌گرداند و با پایان مراسم، بابای نخل تمام زیورآلات و تزیینات نخل را جمع و تا سال آینده در صندوقچه‌ای نگهداری می‌کند. این کار معمولا به یک خانواده معین واگذار می‌شود و این مسئولیت در خانواده به ارث می‌رسد.
نخل‌های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام، از نخل‌های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری از عصر عاشورا تا غروب عاشورا باشکوه خاصی برگزار می‌شود.
مراسم نخل گردانی به‌عنوان یک فرهنگ ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. بزرگترین نخل‌های کشور در شهرهای مهریز، تفت و یزد قرار دارند. نخل‌ها معمولا در طول محرم و صفر، سیاه‌پوش در مقابل حسینیه‌ها و میادین شهر نگهداری می‌شوند.
تاریخچه نخل گردانی
رسم تابوت گردانی در میان شیعیان، به اولین تجمع‌های شیعی در مجالس سوگ شهیدان و راه افتادن دسته‌های زائر به‌سمت مرقد امام علی (ع) و امام حسین (ع) برمی‌گردد. بر اساس روایات و مدارک موجود، این روش سوگواری از اوایل سده پنجم هجری شکل گرفته است.
به روایت ابن جوزی در کتاب المنتظم در سال ۴۲۵ شیعیان در شهر کرخ بغداد، زمان رفتن به مزار امیرالمومنین و سیدالشهدا، اجسامی آذین بسته شده و طلاکاری به نام منجنیق با خود حمل می‌کردند. منجنیق در واقع قدیمی‌ترین تابوت‌واره مذهبی شیعیان است و گفته می‌شود شباهت به نخل امروزی داشته است.
مراسم نخل گردانی تقریبا با همین شکل و شمایل کنونی، از دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران رواج داشته است. اغلب پژوهشگران نخل گردانی را از بدعتهای حکومت صفویه می‌دانند. مراسم نخل گردانی در سفرنامه‌های بسیاری از سیاحانی ثبت شده است که در گذشته به ایران سفر کرده‌اند. در ادامه به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی در دوره شاه عباس اول به ایران سفر کرده و شاهد دسته‌های نخل گردان در ۲۱ رمضان ۱۰۲۶ هجری قمری بوده است. او این مراسم را این‌گونه توصیف کرده است که دسته‌های عزاداری با تعداد زیادی بیرق و علم و تابوت‌های پوشیده شده از مخمل سیاه حرکت می‌کردند و روی تابوت‌ها مجموعه‌ای از سلاح‌های مختلف و پرهای رنگین قرار داده بودند و عده زیادی دورتادور آن راه می‌رفتند و نوحه می‌خواندند.
آدام اولئاریوس، منشی هیئت نمایندگی امپراتور آلمان در زمان سلطنت شاه صفوی، در سفر خود به ایران شاهد مراسم عزاداری مردم اردبیل در ۲۱ رمضان ۱۰۴۷ هجری قمری بوده است. وی توصیف می‌کند که ابتدا فرد خطیبی مقتل خوانده و پس از آن سه تابوت که با پارچه سیاه پوشیده شده بودند را در مسیری دایره‌ای حرکت دادند. او در خاطرت خود نخلی را توصیف می‌کند که در آن چهار شمشیر فرو کرده بودند و به‌دلیل تعداد زیاد اشیا تزیینی، دیدن آن دشوار بود. عده‌ای بر سر خود جعبه‌ای را حمل می‌کردند که با دسته‌ای از پرندگان، نوارهای رنگی و گل آرایش شده بود و گویا درون آن قرآنی گشوده بودند.
در سفرنامه دیگری از جهانگردی به نام تاورنیه، عاشورای ۱۰۷۸ هجری قمری در میدان نقش جهان اصفهان توصیف شده است که دوازده دسته از دوازده محله اصفهان با علم و کتل و عماری به میدان آمدند. هر دسته یک «عماری» داشت که حدود ۱۰ نفر آن را حمل می‌کردند. در هر عماری تابوتی گذاشته شده بود و روی آن را با پارچه زری پوشانده بودند و تیر و کمان و خنجر از آن آویزان بود. جلوی هر دسته یک اسب حرکت می‌کرد. آن‌ها نماد اسب‌هایی بودند که شهیدان کربلا را تا میدان جنگ همراهی می‌کردند.
