ساخت اولین دستگاه روغنگیری در یزد
روغنگیری یکی از کارهای دستی در یزد بود که در محلهای مخصوصی دانههای کرچک یا پنبه تخمدار را در مخزنهایی که به شکل مخروط ناقص بود، میریختند و به کمک گاو و سنگ که روی آن میچرخید، دانهها را نرم و روغن را از آن جدا میکردند.
از تفاله آن هم برای خوراک گاو و شتر و یا کود استفاده میکردند. فعلاً این کار با وجود کارخانههای روغن نباتی منسوخ شده است.۱
درخصوص شخصی که دردوره صفوی مبدع کارخانه روغنگیری دریزد بوده ، می توان به امیر خلیل الله اشاره نمود. وی فرزند امیر زین العابدین از سادات اصفهان که سمت کلانتری آن شهر را نیز بر عهده داشت، بوده است. پدرش در اوایل حکومت شاه طهماسب از سمت خود معزول و با خانواده اش به یزد هجرت آمد اما در یزد نیز بخت با او یار نبود و به فقر و فلاکت دچار و خانه نشین گردید.
امیر خلیل الله در این زمان با روشی جدید (بوسیله دستگاهی که اختراع کرده بود) که تا آن زمان معمول نبود، روغن پنبه دانه را جهت سوخت روشنایی تهیه نمود و از پدر اجازه خواست تا آن را اجرا نماید. بنابراین زمینی متصل به میدان «خواجه ضیاء الدین محمد» نزدیک به مدرسه «کیا شجاع الدین» را خریداری و کارخانه روغنگیری را تأسیس نمود. بعد از آن امیر خلیل الله به قزوین رفت و صنعت خود را به شاه طهماسب عرضه داشت در نتیجه ؛ شاه منصب کلانتری یزد را بدو واگذار نمود.
گفتنی است وی به مدت بیست سال این سمت را بر عهده و بعد از وی نیز فرزندش «معزاشاهمیرا» نیز علاوه بر کلانتری یزد به مدت ۱۸ سال؛ به رویه پدر در روغنگیری ادامه داد و بدین ترتیب به «خاندان روغنی» معروف و مشهور گردیدند.۲
البته این نوع روغن خوراکی نبود و در سابق به عنوان روغن چراغ از آن استفاده میشد.
۱– این قسمت توسط همکاران گروه مردم شناسی تدوین و جمع آوری گردیده است.
۲– نک: جامع مفیدی ج۳ ، ص ۱۰۰-۹۶ و تاریخ یزد (آیتی) ص ۲۵۱
