مسجد مصلی عتیق                شماره ثبت ملّی  :    2294

موقعیت مکانی :

مسجد مصلی عتیق  در ضلع شرقی بلوار امامزاده جعفر ، اندکی بالاتر از حسینیه مصلی عتیق واقع شده است.

بانی

 مسجد مذکور توسط سید رکن الدین محّمد قاضی در سال ۷۲۵ هجری قمری احداث گردید وبانی مسجد ، آن را در آنجا به مناسبت آنکه  مسقط الراسش بود دایر نمود.

منابع تاریخی

در این محلّه مدرسه ای هم به نام مدرسه مصلّی عتیق وجود داشت. بر اساس نوشته های کتاب (( شناسنامه اجمالی بناها و محوّطه های تاریخی استان یزد)) مسجد مصلی عتیق در سدۀ نهم هجری بنا گردیده ، حال آنکه نویسنده تاریخ جدید یزد در این باره چنین نگاشته است :

((این مسجد زیبا را امیر رکن الدین قاضی در سال ۷۲۵ هجری احداث کرد ومناره ای بر گوشه مسجد نهاده است. ))احتمال دارد نویسنده‌کتاب(( شناسنامهاجمالی بناها ومحوّطه های تاریخی استان یزد)) درگزارش خود اشتباه کرده باشد .

 امیر معین الدین اشرف که از بزرگان معروف یزد درسده هشتم هجری به شمار می رفت وآثارخیریه بسیاری از اودر ولایت یزد به یادگار مانده است ، طنبی فوقانی وغرفه‌متصل به آن راساخته است وآب  نرسوآباد را در آن مکان جاری ساخت .امیر شمس الدین محمد خضر شاه نیز عمارات بسیاری بر آن افزود .

خواجه علیشاه فر‿ّ اش مأذنه هایی از آجر ساخت وبه دستور خواجۀ مرحوم شرف الدین ،فرش های زیلو بافته شد .

در سال ۸۶۰ ه .ق بر اثر وقوع سیل قسمت اعظم مسجد همچون گنبد وجماعتخانۀ آن ویران گردید وتا زمان حیات مؤلف به همان حالت بود.ازمناره های آن که در کتاب تاریخ جدید یزد ذکرش به میان آمده، تنها پنج متر از آن در گوشه بنای عتیق به جای مانده است . نویسنده جامع مفیدی درخصوص مرمت وبازسازی مسجد توسط افراد خّیر درادوار بعد درکتاب خود اشاره می کند .

 در حال حاضر مسجد دارای ایوان وغرفه های تابستانی وگرمخانه است. در مسجد کاشیهای فیروزه ای با حاشیه آبی وسفید مغولی- تیموری به کاررفته ودرچهار جهت کمرگنبد پنجره هایی از کاشی تعبیه شده است .

مشخصات

این مسجد از دوقسمت شبستان تابستانه با پوشش گنبد آجری وگرمخانه تشکیل شده  است . بادگیری بر فراز مسجد  باد را به محراب هدایت می‌کند و اکنون قفسه بادگیر تخریب شده است . همچنین آبریزگاه وحوضخانه  در وسط صحن ویک پایاب در گوشه ای از آن به چشم   می خورد . محوطه حوضخانه هشت ضلعی وسکوهایی دردو سوی آن است.

 محراب زیر گنبد با کاشی های شش ضلعی فیروزه ای تزئین شده است .

 ازمختصات جالب مسجد ،‌سرطاقی دالانهای دو طرف شبستان تابستانی است که در یک نقطه در فاصله‌دوغرفه به هم می رسند.

طی سالهای اخیر درب های شبستان زمستانه را عوض نموده ودرب جدید نصب‌کرده اند. مسجد  دوراه ورودی به پشت بام دارد. در دوطرف شبستان دو محوطه میانی واصلی قرار داردکه با قوسهای جناقی پوشیده شده است .گرمخانه یا شبستان زمستانی درضلع شرقی است.

 در شبستان تابستانی در چهار ضلع ، گوشواره های لچکی تعبیه شده است . درضلع جنوبی شبستان تابستانی ، قسمتی از سقف فروریخته که تعمیر شده وبه صورت نورگیر در آمده است .

کتیبه های تاریخی

   آثاری که بردیوار مناره مسجد (نبش کوچه ) دیده شده، عبارت است از: ۱- یک قطعه کاشی لاجوردی به اندازۀ ۲۵×15 سانتی مترکه با خطّ نسخ نام((محمود بن شجاع طیان)) منقورگردیده است۲- کاشی لاجوردی به اندازه۲۰×15 سانتی مترکه باخط نسخ ((عمل یادگار مردان )) بر آن تراشیده‌اند.

 این دو قطعه کاشی در مقایسه باکاشیهای همانند آن در یزد مربوط به سدۀ نهم هجری است .احتمال دارد یادگاری از شخصی که در تعمیر مسجد همکاری داشته است، باشد.عبارت دوقطعه ‌مزبور مجموعه چنین خوانده می شود :((در عمل یادگار مردان محمود بن شجاع طیان. ))