مسجدفرط                  شماره ثبت ملی  :   1825

موقعیت مکانی :

مسجد فرط در ضلع شمالی خیابان قیام ـ محله دارالشفاء و در مجاورت مجموعه بازارهای قدیمی یزد واقع است .

بانی

مسجد مذکور توسط احمد بن محمّد زمجی درسدۀ دوم هجری بنا گردیده است.

منابع تاریخی

در متون تاریخی یزد ، نام مسجد مذکور بااسامی : بذک  ، ( پذک ) ، پتک و  فرطبه کار رفته است . تغییر شکل «بذک »

به« پتک » مشخص ومعلوم است ، امّا در مورد اینکه فرط همان پتک است به نوشته های مورخّان محلّی یزد استنادمی شود که نام بانی آن ومحلّ احداث آن را در بر می گیرد  . نویسنده کتاب جامع مفیدی دراین باره نگاشته است که احمد بن محمد زمجی جنب حمّام مولانا خضر –که در دروازه مهریجرد (مهریز ) واقع است – حمّام ومسجد فرط را ایجاد کرد .

این همان حمّام ومسجدی است که نویسنده تاریخ جدید یزد دربارۀآن اظهار داشته است: (( احمد زمجی مقابل حمام مولانا نزدیک دروازه مهریز مسجدی احداث کرد که آن را مسجد پتک نام نهاد)).

بر اساس سوابقی که در متون تاریخی یزد در زمینه احداث این مسجد آمده است ، هنگام شورش سیاه جامگان به رهبری ابومسلم بر ضدّ بنی امیّه در خراسان ، یکی از سرداران وی به نام (( احمد بن محمد زمجی )) مأمور تسخیر اصفهان ویزد شد. وی با ابوالعلاء که از جانب محمّد مروان ،آخرین خلیفه اموی ، حکومت ولایت یزد را به عهده داشت محاربه و والی دست نشانده اموی رامغلوب ومقتول کرد ودر این خطّه بر مسند حکومت نشست . والی جدید به عمران وآبادانی منطقه علاقه زیادی داشت، چنانکه پس از استقرار در یزد به ساختن عمارات واجرای قنوات پرداخت ودر قصبه شهر یزد مزرعه مشهور به (( مدوار )) احداث کرد . همچنین دستور به ساختن مسجد پتک یا فرط داد.

مؤلّف کتاب(( شناسنامهاجمالی بناها ومحوطّه های تاریخی استان یزد )) دربارۀ بانی مسجد فرط سخنان ضد ونقیضی بیان کرده  است . در جایی از کتاب می آورد که بانی مسجد مذکور معلوم نیست ودر جای دیگر اظهار می داردکه نخستین بانی آن شاید امیر شمس الدین باشد که بناهای مدرسه ، خانقاه وآب انبار دایر کرده است . علاوه بر تناقض کلام ، نویسنده مشخص نکرده که امیر شمس الدین چه کسی بوده ودرچه سده ای  مدرسه ، خانقاه و آب انبار را احداث کرده است ومعلوم نیست نویسنده اظهارات خود را بر اساس نوشته های کدام یک از کتب تاریخی محلّی یزد آورده است . حال آنکه بنا به استناد متون تاریخی کهن ، بنای مسجد فرط به وسیله احمد زمجی ، سردار ابومسلم خراسانی ، درسدۀ دوم هجری احداث شده است . بنابراین در تاریخ تأسیس احداث مسجد فرط اشتباه کرده و بنا را متعلّق به دوره زندیه واوایل قاجار دانسته و در صورتی که بنا به اظهارات مورخان قدیمی یزد ، بنای اولیه  مسجد فرط مربوط به سدۀ دوم هجری است .

اگرچه با توّجه به مسطورات تواریخ یزد بنای کنونی مسجد فرط متعلق به عهد صفوی است، اما بنای اولیۀ مسجد به وسیلۀ احمد زمجی درسدۀ دوم هجری پایه ریزی شده و این مسجد بر اثر ویرانیهای پی در پی در ادوار تاریخی مختلف چندین بار مرمّت وتجدید بنا گردیده است .

هنگامی که امام رضا (ع ) بنا به تقاضای مأمون، خلیفه عباسی ، عازم خراسان بود ، به یزد آمد و چند روزی درآن دیار توقف کرد . حضرت در زمان توقّف در مسجد فرط به عبادت می پرداخت . یک نفر از اهالی یزد جایگاه عبادت آن حضرت را عمارت نمود وگنبدی کوچک ساخت. اکنون هم یکی از حجرات مسجد به (( صومعه امام رضا )) موسوم است و به آن قدمگاه هم می گویند . همچنین در سنگ لوح وقفنامه یک بار نام(( مسجد رضوی )) آمده است . بنا به گفته مؤلّف جامع مفیدی مسجد مذکور بر اثر گذشت زمان رو به ویرانی بود تا اینکه در سال ۱۰۷۸ ه .ق به خواست مولانا محمّد امین بزاز ولد شاهمیر نائینی تجدید بنا شد.

این تعمیرات نیز در سدۀ  سیزدهم هجری روبه  ویرانی رفت  و موقوفات  قدیم آن به ضبط خالصه در آمد. بنابراین  در سال ۱۲۵۴ ه .ق میرزا محمد صدر ، شبستانی نو در آنجا ایجاد کرد .

آخرین تعمیری که دراین مسجدصورت گرفته وذکر آن در تذکره جلالی آمده، متعّلق به حاجی سیّد ابوالقاسم کلاهدوز ولد سیّد کاظم ومربوط به سال ۱۳۱۱ هجری  بوده است .

مشخصات

تنها اثرقدیمی در آنجا سنگ محرابی است که در  مقایسه با سنگهای مشابه آن از نظر حجاری ونقش به آثارسدۀ ششم هجری شبیه است .

فرم کلّی مسجد فرط را می توان بدین گونه تعریف کرد که این بنای مذهبی با دیرینه قابل توجه دارای سبک معماری ویژه سده های صدراسلام بوده است و الگوهای معین صحن وایوان را در طرح خود نشان می دهد. معماری این مسجد کاملاً همگون با شرایط اقلیمی منطقه می باشد .

مصالح بخش قدیمی این مسجد خشت وگل ودارای تزئینات ساده ای می باشد ، ولی در بخشهای باز سازی شده آجر ، ملات ریگ ،آهک وتزئینات گچ همراه با قاب بندیهای متناسب را می توان مشاهده کرد .

عوامل تزئینی در این بنا دارای جنبه های ظرافت وبدعت نیست واصولاً دارای سادگی خاصّی است به گونه ای که در بدنه  های حیاط از قاب بندیهای آجر به صورت طاق نما با بندکشی گچی بهره جسته اند، فضاهای داخلی مسجد ، شبستان وگرمخانه تا ارتفاع ۸۰/۱ آجر چینی شده ، ستونها ، دیواره ها وسقف نیز کاملاً از اندود گچ  پوشیده شده است .

قسمت مربع شکل که درجنوب شبستان مسجد قراردارد دارای سه دهنه است که عرض هر دهنه سه متر وستونهای وسط آن به عرض هفتاد سانتیمتر وبه طول دو متر می رسد.بالای  محراب مسجد از سنگ است که بر روی آن آیاتی از قرآن مجید به خطّ کوفی نگاشته شده است . در داخل شبستان دوردیف شش ستونی قرار دارد . سقف آن جناقی ودر وسط با طاق ضربی پوشیده شده .درضلع شمالی حیاط، گرمخانه مسجد ودر قسمت شرقی دو صفه قراردارد . در قسمت غرب نیز سه صفه است که یکی از آنها را تیغه کرده اند . در داخل صفه ورودی ،کتیبه ای قرار داردکه در آن تمام وقفیات ذکر شده است وتاریخ ۱۰۸۲ ه. ق را نشان می دهد . سنگ جلوی محراب با نقوش بسیار زیبا به صورت برجسته کنده کاری شده واطراف سنگها با خطوط کوفی بسیار  زیبایی تزئین شده است .

سنگ وسط ، یکپارچه و دارای نقوش ، به ارتفاع یک  متر وعرض هفتاد تا هشتاد سانتیمتر است. دو ستون بزرگ ودوستون کوچک با نمای گنبدی ودر بالای آنها گلهای برجسته منقوربه چشم می خورد.روی طاق نمای گنبد نیز آیه قرآنی با خطّ کوفی است . این سنگ مشتمل بر نه  پارچه و تنها یکی از آنها در قسمت پایین دارای کنده کاری است وبه جای آن آجر تعبیه شده است . طاق های شبستان بر روی دیوار وچهارده ستون – که دو تای آن بصورت نیم ستون است ـ قرار گرفته است .

کتیبه های تاریخی

  آثاری که دراین مسجد دیده می شود عبارت است از :

        1-  دولنگه در کنده کاری وآلت سازی شده که در کتیبه آن به خطّ نسخ این عبارت منقور است :

    ((عجلوا بالصلوه الخ … وقف نمود این جفت در را بر مسجد فرط حاجی عبدالرحیم الشهیر به افشار ۱۲۷۱ ))

       2ـ سنگ محراب به اندازه ۲۲× 145 سانتیمتر در ده قطعه که یک قطعه از قسمت دست چپ آن از میان رفته واکنون نه قطعه باقی است . بر این سنگ در سه ردیف حاشیه ومتن آیات قرآنی کتیبه شده است . از طرز نقشها وحجّاری آن می توان احتمال داد که این سنگ مربوط به سدۀ ششم هجری می باشد . برای مقایسه می توان به سنگهایی از این نوع که برای مقابر به کار رفته نگاه کرد .

      آیات منقور بر آن عبارت است :

حاشیه اول :

 سوره فاتحه تا انتهای آن (‌قسمت افتاده «هدنا الصر».

حاشیه دوم :

سوره‌اخلاص تا انتهای آن (‌قسمت افتاده ((ا احد )) ودر ادامۀ آن آمده

است :« [ ح ] سبنا الله ونعم الوکیل.»

 حاشیه سوم

 ((بسم الله الرحمن الرحیم . شهد الله انه لا اله الا هو والملائکه واو [ لو ] العلم قائماً بالقسط ، لا اله الا هو العزیز الحکیم . انّ الذین عندالله الاسلام)) . (‌آل عمران ۱۸/۱۹ )

هلال محرابی متن 

((هو الحی لا اله الا هو فادعوه مخلصین له الدین حنفاء)) . (  البینه  /5 )

بالای متن

((الله اکبر .[  ا ] لله رب العالمین)) .

متن

((الله))  .

 همچنین کلمه الله در دو ستون نمای سنگ ودر قسمت پایین آن منقور است .

۳- حجرهایی که به نام صومعه امام رضا موسوم ودرسمت شرقی مسجد است دو لنگه در دارد که بر کتیبه های آن عبارت زیر به خطّ نسخ منقور است :

         (( وقف کرد بر صومعه متبرکه امام علی موسی الرضا میرک شربتدار فی تاریخ سنه ۹۳۷ ))

۴- بر بالای درگاه در مذکور یک قطعه کتیبه چوبی با عبارت (( قدمگاه شاه خراسان )) به خطّ نسخ نصب است .

۵-  بر دیوار صومعه رضا یک آینه با قاب چوبی نصب است که در اطراف آن به خطّ نسخ و با مرکّب موضوع وقف از طرف نظر علی بن محمد شریف یزدی نوشته شده است :

طرف بالا

(( الوقف علی مسجد الفرط الواقف نظر علی بن محمد شریف الیزدی التاریخ فی جمادی الاولی ۱۱۸۵ ه . ق ))

دست چپ

(( سوره نصر ))

زیر ودست راست

 سوره اخلاص به انضمام (( لا حول ولا قوه الاباالله العلی العظیم حسبنا الله ونعم الوکیل نعم المولی ونعم النصیر وصلّی الله علی محمد وآله الطاهرین والحمدالله رب العالمین .))

۴ـ  سنگ لوح به اندازه ۳۰×40 سانتی متر منصوب بر دیوار مدخل مسجد که وقفنامه ای با مضمون ذیل برآن نقر شده است :

(( باعث بر تحریر این سطور آنکه وقف مؤبّد وحبس مخلّد گردانید قربه الی لله تعالی ابن مرحوم شاهمیر البزاز محمد امین الثانی وزوجه دائمی صبیه متوحده میرسیدرضا السبزواری همگی وتمامی هشت قفیز زمین سادج واقع در باغ زنگیان وبیست ویک جره میاه سلغر آباد با کافه منضمات بر مسجد رضوی مسجد فرط ومزاری که واقع است در محلّه پیر برج که هر ساله دو ثلث حاصل را صرف اخراجات موقوف علیها از تعمیر وروشنایی واجرت خادم به طریق خلو نمایند وثلث دیگر از متولّی وتولیت آن را به وارث شرعی بطناً بعد تفویض نمود وهر کس به خلاف این عمل نماید به لعنت ابدی گرفتار شود . تحریراً سنه ۱۰۸۲ هجری قمری)) .

    منظور از وقفنامه فوق این است که پسر مرحوم شاهمیر بزاز ، محمد امین نائینی وهمسر او دختر میر سید سبزواری ،کلّ هشت قفیز زمین واقع در باغ زنگیان وبیست ویک جرّه آب قنات سلغر آباد وقف مسجد رضوی یا همان مسجد فرط ومزاری که درمحلّه پیر برج واقع است دو سوم حاصل آنرا صرف مخارج موقوفات از قبیل بازسازی ومرمّت وسوخت وتأمین روشنایی ودستمزد خادمین ویک سوم آن را به وارث شرعی آن نسل در نسل از طرف متولی واگذار کنند وهرکس بر خلاف این موارد عمل نماید ، به لعنت وعذاب ابدی گرفتار شود .این وقفنامه در سال ۱۰۸۲ ه. ق نوشته شده است 

 5 ـ سنگ قبرمرمری شوخی به اندازه ۳۲×38 سانتیمتر منصوب بردیوار قسمت  زنانه  به خط نستعلیق نا خوش این اشعار برآن منقور است:

          ((لااله الّا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً حقاً ))

                  شوخی آن بی قرینه عالم                    که نبودش درین زمانه قرین

ازعرب تا عجم به صنعت او                ندهدکس نشان به روی زمین

شرح تاریخ فوت او برسید                   گفتمش جای او بهشت برین

                                                                                                               990

     شوخی بنا به نوشته تحفه سامی شاعر بود . مرحوم آیتی نیز دوبیت از اشعار او را به نقل از تذکره ها آورده است.

۶ ـ تفل طاسی به قطر ۷۵ سانتی متر که بر دورآن دوازده امام و زیر آن نوشته اند :

(( وقف محلّه ایلچی خان من محلات داخل حصار دارالعباده شهر یزد فی ۱۱۷۷ . در کنار آن  به خط دیگر الحاق شده : وقف مسجد فرط .))