بقعه سهل بن علی

منابع تاریخی

ذکر سهل بن علی به هیچ وجه درکتب تاریخ یزد دیده نمی شود . احتمالاتی که عبدالحسین آیتی دراین بنا قائل شده وآنرا مدفن سهل بن علی مشهور به سلمان خراسانی حاکم یزد درعهد عباسیان دانسته بسیارضعیف و غیرمستند ست .

مردم این محل را مزار امامزاده سهل بن علی می دانند و نسبت بدان احترام بسیارقا ئلند . آیتی ازاین اسم که در دو سه قرن اخیربربنا گذاشته شده بنا را مقبرۀ سلمان خراسانی فرض کرده است . درحالی که سبک بنا همانطور که گفته شد از قرن هشتم هجری است وعلی الظاهر یکی از مدارسی بوده است که ذکر آنها در     تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد آمده است و ما اکنون نمی توانیم مشخصات مذکور در آن تواریخ را با بنای حاضر تطبیق کنیم چون طبق مرسوم آن عصر بانی را در آن دفن می کردند اغلب این نوع مدارس در قرن بعد به زیارتگاه تبدیل شده است .

ضمناً نمی توانیم از نقل حدس دیگری که ( احتمال قریب به واقع می تواند باشد .) صرف نظر کنیم و آن عبارت ازاینکه این بقعه وگنبد محل دفن شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمد بن احمدبن محمد بن مهریزد است که ازعرفای مشهور یزد درقرن پنجم هجری بوده است وبنا برتحقیقی که کرده وتفصیلی که درتعلیقات جامع مفیدی داده شده ، رشید الدین ابوالفضل میبدی مؤلف تفسیرگرانقدرکشف الاسراروعده الابرار ازاحفاراوست .

ازمسطورات جامع مفیدی برمی آید که مزار جمال الاسلام را درقرن یازدهم ( که زمان تالیف آن کتاب است ) می شناخته اند ومحل بنای آن مشخص بوده است زیرا مؤلف مذکور می نویسد :

(( و در شهورسنۀ ثمانین واربعمائه از صحبت دنیا ملول گشته به مقام حور مقصورات فی الخیام خرامید ودرمقابل مصلی کبوتر خان آن جناب وسرآمد فضای زمان خود بود درسنه اربع وثمانین وسبعمائه برسرقبر جد بزرگوار خود مقبره ای درغایت تکلف مشتمل برچهارصفه و طنبی طرح انداخته به اتمام آن موفق گشت وپنجره های آهنین برطریق گشاده و نهر آب صواب درمیان مدرسه جاری نمود وساباطی رفیع منقش بردرگاه ساخته قصیدۀ سید حسن متکلم را برکتابه ثبت نمود ومطلع قصیده این است : نظم : سلام کالطاف آله الممجد . ))

اکنون باید دید این بنای معظمی که درسال ۷۸۴ برابر مصلی ساخته شده کدام بنا بوده وآیا پا برجاست یا نه .

یگانه بنای بزرگ مدرسه مانند موجود درمقابل مصلی که آثار قرن هشتم ومقبره ای در آن باشد همین گنبد سهل بن علی است که درجهت جنوب شرقی مصلی قرار دارد واحتمال قریب به بقین باید گفت که مزار شیخ الاسلام بوده است اگر این بنای قدیمی عظیم مزار شیخ الاسلام نیست و آن سهل بن علی است چرا درتواریخ یزد ذکری از آن نیست چگونه ممکن است که مؤلفان تاریخ یزد ، تاریخ جدید یزد وجامع مفیدی از آوردن نام و نشان چنین گنبد رفیعی غافل مانده باشند .

شیخ جمال الاسلام طبق نوشته تاریخ یزد درسال ۴۸۰ درگذشت ویکی از احفادش مولانا غیاث الدین علی منشی که از مشاهیر عصر آل مظفر بود درسال ۷۸۴ مزار اورا عمارت کرد وخانقاه عالی جنب آن ساخت ونهری درخانقاه جاری کرد وساباط ساز کرد .

محل وقوع این مزار را در قرن نهم هجری متقارب محله سرریگ می دانسته اند . این مطلب از اشاره احمد کاتب درتاریخ جدید یزد بر می آید که ذکر عمارت خواجه شمس الدین طاهر می نویسد :

(( وخواجه علاءالدین قنادی درمحلۀ ابرو ومبارکه که دو خانه عالی ساخته متصل یکدیگر وباغچه وپیشگاه ونهر آب در آن جاری ومهمانخانه وبر سرکوچه مقبرۀ وسیع وباغچه مشجر ودرجنب آن مسجدی وجماعتخانه احداث فرمود  وپایابی تمام از خشت پخته برآورده ….

و همچنین درمحلۀ سرریگ متقارب مزار شیخ الاسلام اعظم جمال الاسلام قدس الله روحه قنادخانه نیکو و بر در قنادخانه بازاری دو رویه مقابل همدیگر ساخته وحجره های نیکو بربالای دکانها نهاده و مقایسه مقابل قنادخانه ترتیب کرده .

مطالب دیگری که احمد کاتب درمحل ذکر احوال شیخ الاسلام درباب مزار آن شیخ نوشته است چیزی جز نقل مطالب تاریخ یزد جعفری نیست به نحوی که درابتدای این بحث دیدیم ، مولف جامع مفیدی نیز از مزار شیخ الاسلام یاد کرده است و در دو مورد ازمصلی ذکر می کند اشاره ای به مزار مذکور دارد یک جا می نویسد :

(( ونیز خواجه خواجه شمس الدین محمد تازیکو دربرابر مزار منور شیخ جمال الاسلام ـ عمارتی ساخته موسوم نمود به مصلی وبه جهت امتداد ایام خراب گشته بود .

جای دیگر درذیل احوال میرزا اسحق بیک می نویسد :

(( نخست به تعمیر مصلی کبوتر خان مقابل مزار منور سلطان العارفین شیخ جمال الاسلام که ازجمله مستحدثات خواجه شمس الدین محمد تازیکو بود وبه سبب امتداد ایام خراب وبایر گشته بود پیشنهاد همت ساخته …. طرح عمارت انداخت … 

مشخصات      

مجموعه سهل بن علی دارای دو ورودی است یک  ورودی اصلی که به هشتی جدید الاحداث راه می یابد که مزین به شمسه ومقرنس ورسمی بندی آجری ، خطوط کوفی بنایی (( الله )) و لوزمی باشد . ورودی دیگر ساده و تنها یک درب فلزی مشبک حائل مابین کوچه و داخل صحن بقعه است. چهارطرف صحن صفه هایی با خطوط کوفی بنایی و لوزورگچین آجری تزیین یافته است و این بخش از مجموعه نوساز است . صحن مجموعه سیمانی است. پیشخوان بقعه با خطوط کوفی بنایی و لوز آراسته شده است و دراضلاع جنوبی ، شرقی ، غربی سه صفه و در داخل آنها پنجرۀ چوبی وطاقچه دیده می شود و دراطراف صفه ها طاق نمای گچی و رسمی بندی تعبیه شده است . چهارطرف داخل بقعه چهارغرفه وسه پنجره مشبک آجری وطاقچه و بالاتر ازغرفه سه کنج ، چهار فیلپوش گچی و درحاشیه زیرگنبد یک ردیف کتیبه دیده می شود همچنین در گریوگنبد چهار پنجرۀ کوچک نصب شده است. زیرگنبد خانه صورت یک قبر مشاهده می شود که به عقیدۀ مردم قبرمتعلق به امامزاده سهل بن علی است .نوع پوشش گنبد بقعه بصورت دو پوسته پیوسته ودر پوسته خارجی بصورت شبدری تند می باشد . گچبریهای موجود دربقعه سهل بن علی درمقام مقایسه از نوع گچبریهایی است که درمدرسه رکنیه و شمسیه موجود و از آن قرن هشتم هجری است . گنبد بر روی چهاردیواری به اندازۀ ۵/۸×5/8 وکلفتی ۵/۱ مترقراردارد که به هشت گوشواره و پس از آن به شانزده گوشواره ختم می شود . پشت بام بقعه کاه گلی می باشد . در دو طرف هریک از اضلاع داخلی بقعه گچبری های کم عمق دوره ایلخانی مشاهده می شود. این بقعه با توجه به شکل پلان و تناسبات نمای خارجی و اندازه های داخلی از نوع بقعه های مربعی گنبددار (چهار گوش گنبد دار) است . تقسیم بندی گچبری های داخلی بگونه ای است که از مقیاس خرد در زیر گنبد و شروع و تا طاق نماها با گچبری ایلخانی در پایین ادامه می یابد . این تقسیم بندی و خرد کردن ارتفاعات زیاد با گچبری و کتیبه و مقرنس و نورگیر به بنا مقیاس انسانی می بخشد و با وجود ارتفاعات زیاد، بنا از دید بیننده قابل درک می باشد.

کتیبه های تاریخی                   

آثاری که دراین دیده می شود عبارت است از :

۱ـ کتیبۀ گچبری به خط ثلث زیبا که سورۀ فتح است . این کتیبه درهشت قطعه برقسمت بالای چهار دیوار زیرگنبد قرار دارد .